VOV4.M’nông: Tâm 5 năm rlau aơ, rnoh lơh ndjơh kon se mro geh hao âk. Lah kơt năm 2018, Trong kuăl mbơh nau bah neh dak gay mât kơl kon se 111 lŏ ndơn ndrel hăn kơl 806 tơ̆, ri tât năm 2021 lŏ ndơn, kơl an rlau du rbăn nŭih lơh ndjơh kon se yor mô geh nŭih ntoh nau ngơi, mô geh nau kơl năn...hŏ jêng nau tih ndrel nau khĭt tâm kon se, nê lŏ lah nŭih băl mpôl, nŭih mât chăm kon se ƀư ji nuih hô tâm kon nŭih. Khay kơl an kon se năm aơ geh nkô̆ “Nsum ty kơl an kon se, mbơh nau njrăng, rdâng lơh ndjơh, khuch tâm kon se”.

            Rơh êp aơ, nau lư ndrel ƀư ji nuih bah năp kon se lĕ khĭt yor geh lơh, ndjơh kơt: kon se bu ur 3 năm tâm nkuăl Thạch Thất, Hà Nội khĭt yor băl me păng âk tơ̆ lơh ndrel pâng đĭn tâm bô, mô lah kon se 8 năm tâm nkuăl ƀon têh Hồ Chí Minh khĭt yor âk mông lơh bah me yông ndrel nau mô uănh njrăng bah mbơ̆ kon se. Mô lah kon se bu ur 6 năm tâm Quận Bắc Từ Liêm, Hà Nội khĭt jêh rnôk nau ji nuih bah mbơ̆ păng yor ji nuih bah nau ntĭm nti Online...Aơ lah nau mbơh bah ƀon lan geh hên rhôp:

‘Dŭt n’hâm ji nuih ngăn rnôk tăng tât ăp nau ƀư tih kơt aơ. Ji nuih ndrel yŭ yor mô dơi mĭn tât nau geh khuch hô kŏ kơt lah nau tih bah bu têh ƀư ma kon se păng lŏ geh hô ngăn kơt nê. Mô gĭt mhâm ƀư ma bu lŏ ƀư ăp nau kơt nê đah du hê kon se, ngăn lah kon nơm deh ndrel ăp nar gŭ ma nơm”.

            Tĭng nau kơp bah N’gâng kan Công an, tâm 2 năm ma aơ, lam dak geh 110 tơ̆ tih nkhĭt kon se, đah 120 nŭih. N’gâng kan công an rklaih rlau 3.3000 nau tih, tâm nê mhal hình sự rlau 3.400 nŭih. Hôm tĭng N’gâng kan kơl an kon se (N’gâng kan Lao động Thương binh ndrel Xã hội) lah kơt năm 2018, Trong mbơh kuăl ân neh dak mât kơl an kon se 111 ndơn ndrel kơl ri 806 kon se geh bu lơh ri tât năm 2019 lah 980 nŭih ndrel năm 2021 lah rlau 1000 nŭih. Lơh kon se geh âk ntil êng êng kơt lah lơh tâm săk jăn, n’gô̆, đă pah kan jâk, tăch rvăt, nchlơi êng.

Nŭih lơh kon se âk ngăn lah bu klô (geh 95%), tâm nê 3.400 nŭih rlau 18 năm ndjơh kon se (geh 77%). Ăp nau mĭn ân saơ, 73% kon se geh nau mhal, lơh, ndjơh tâm rnôk srê Covid-19 ndrel bơi tât 80% lơh tâm rnăk vâl ndrel nŭih lơh hô nê lah me, mbơ̆, băl mpôl ndrel nŭih mât chăm. Bol ma ntrong kan mât, kơl an kon se geh ueh, yơn mhâm lah nau nê hôm geh ndrel tât geh nau khuch ngăn mơ dĭng geh bu gĭt. Wa Nguyễn Phương Linh, Kruanh n’gâng kan Viện mĭn rvê nau mât ndrel hun hao nâp nâl (MSD) mbơh:

            ‘Nau ngăn mra dơi saơ nau mĭn “nê lah nau kan tâm rnăk” gay ma tâm ntĭm ri lah nau dăng. Ndri ma, geh rnôk nŭih tâm rnăk nơm ê blau ƀư ueh nau kan, nau dơi bah nơm tâm nau mât kơl an kon se. Rnôk kon nơm tâm ngih geh lơh dong lŏ mô geh mbơh, yor ân lah nê lah nau kan êng nơm. Mô lah bah ăp nau tih mhe nơh ri gâp mĭn: Lah rnăk vâl saơ ri hôm ân lah nau tâm ntĭm mbơh, kơt lah ntâl mpông tâm ntĭm, lah nơm mbơh ri lŏ khuch ndrel roh nau mô ueh tât băl mpôl ngih nơm, ri ma mpôn lơi. Phung he ê gĭt tâm nau kan ân geh moh nau mât ân dĭng lĕ n’ăp ma mpeh săk jăn ndrel ma nuih n’hâm ndrel nơm mô geh lăp kơl an dơi tâm rnăk vâl ri ân geh mbơh ân n’gâng kan gay ma geh nau kơl an, Ri nau mĭn, nau gĭt ri ân geh joi tât pháp luật ê geh tâm ban, ƀư tât ăp nau tih mô ueh”.

            Luật sư Nguyễn Đức Hùng-Rmôt kan bah nkuăl ƀon têh Hà Nội mbơh:

            ‘Phung nơm dôl mô tŏng ăp nau kan mêt uănh kŏ kơt lah ăp nau mât ăp kon se geh nau săk tam ngăn mpeh mặt pháp lý kŏ kơt lah nau mêt uănh bah nsum mpôl tâm nau mât kơl an kon se. Tĭng gâp, phung he ân geh n’hao nau kan mêt uănh. Kơl an, mât chăm kon se, ngăn lah kon se tâm ăp rnăk vâl geh ăp nau rêh mâp nau jêr. Đah ăp kon se nê ri nau kan bah UBND xã, phường, bah rmôt kan druh ndăm, rmôt bu ur bah ăp rmôt ƀư nau mât chăm kon se ân gĭt năn ăp nau rêh bah ăp kon se. Nkre nơm ân geh nkah, nkoch mbơh, n’hao nau gĭt tâm nsum mpôl gay ma njêng ăp nŭih geh nau blau năn ngăn saơ ndrel njrăng dơi ăp nau tih, lơh khuch tât nau dơi bah kon se”.

            Nau ngăn lah, jêh ăp nau tih kơt nê, nau mbơh lư lŏ ôp nau ndrel ân lah: Lah n’gâng kan, ntŭk kan tâm nkuăl ơm lăp nau kan rjăp lơn, nŭih ƀon lan-ăp nŭih êp êp kon se mô geh mpôn mo ndrel blau lơn tâm nau kơl an, năn kơl lơn ri mra dơi der ăp nau kan tih kơt nê. Wa Đặng Hoa Nam, Kruanh n’gâng kan mât kơl an kon se (N’gâng kan Lao động-Thương binh ndrel Xã hội) lah rjăp: “Nau phong nchâp đă” hŏ geh pháp luật Việt Nam ntrŭnh ƀư:

            ‘Ta aơ, êp nau nkoch mpeh nau njrăng, geh tay du nau đŏng mpeh nau kan bah ƀon lan, ân geh ntoh nau mbơh, phong, nkoch ăp nau lơh kon se ri nơm saơ geh nau ntôn. Ri tâm pháp luật Việt Nam, Luật kon se năm 2016 ndrel ngăn lah đah nau ntrŭnh 130 ri nau ntrŭnh pháp luật mpeh nau phong lah nchâp đă đah ăp kon se geh nau ntôn lah bu lơh, ndjơh hŏ geh leo tâm nau ntrŭnh bah ơháp luật tâm ntrong kan pháp luật Việt Nam. Bol ma du nau ntôn lah bah ăp nŭih nơm mpeh nau lơh khuch kon se, mpeh nau mpơl saơ bol ma lah đê̆ ngăn kŏ ân geh mbơh tât Ntŭk trong kuăl bah neh dak mât kon se 111”.

            Wa Đặng Hoa Nam kŏ mbơh: rnôk ƀư nau “phong lah nchâp đă”, nŭih phong mbơh nê mra dơi geh mpôn săk ndrel mô geh nchŭt đă nau tih, n’ăp ma ăp nau kan geh mbơh lah mhe knŭng lah “dôl ma ntôn”, mô di lah nau tâm lơh, lơh khuch kon se.

            “Nsum ty mât kơl an kon se, mbơh nau njrăng, rdâng lơh ndjơh, khuch tâm kon se”. Aơ lah nau mbơh đă geh nkoch hăn tâm khay kơl an kon se tâm năm aơ. Gay nau aơ mô êng knŭng lah nau mbơh dơm ndrel ân geh săk tam ngăn, gay n’huch oi ăp nau lơh tâm kon se, ndjơh kon se ri ăp nŭih ndrel lam nau rêh jêng ân geh ntoh nau mbơh ndrel ƀư nau kan đah nau kuăl tât trong mbơh nau bah neh dak 111, mô lah phong mbơh nau tât ntŭk kan, rmôt kan kơl an kon se êp nê ngăn lah geh rnôk saơ, ntôn geh nau tih, lơh ndjơh ngăn kon se./.

Nŭih rblang: H’Thi