Dâk ta ndrĭch lŏ dang đang, kro phang uănh ta ndơ dak bât Ia Mơr dơi ntuh kơl bơi 300 rmen prăk dôl bêng dak, wa Nguyễn Tuấn Anh, Groi Kruanh UBND Ia Mơr, nkuăl Chư Prông, n’gor Gia Lai yô̆ n’hoach. Lah geh trong rbông ndơ̆ luh ndrĭch lŏ ri srih tăm ta nkual n’har bri aơ mbra geh dơi rgâl têh. Lĕ 7 năm dak bât jêh, kônh wa hôm e khar kro ta pĭt n’glău n’gâr dak têh kuăng Ia Mơr.

Mpŏng đŏng gưl bah lơ hăn uănh na nê̆ gay ƀư rbông ndơ̆ dak tâm rnoh neh kônh wa srih tăm gay rgâl rnoh neh mô săk jêng, rgop rgâl tơm tăm ri mư hun hao wăng sa jŏ jong, nâp nâl.

Jêr jŏt ta dak bât Ia Mơr lĕ dơi Radio Nău ngơi Việt Nam nkoch na nao âk năm aơ. Quốc hội, chính phủ âk rơh lah ndơ ƀư ntuh kơl “m’ha m’hanh” aơ yơn tât aƀaơ mô geh nău rgâl. Dak bât Ia Mơr dăp rgum nkual tŏ 12.500 ha, tâm nĕ 4000 ha an n’gor Dak Lak n’hanh 8.500 ha an n’gor Gia Lai, yơn tât aƀaơ mư knŭng tŏ geh an 3.200ha. Êng ta n’gor Gia Lai yor âk wăk kol, ndơ ƀư knŭng tŏ geh an nklăp 850 ha, tâm ban 1/10 dăp rgum, mpŭng lir dŭt têh n’ăp đah prăk ntuh kơl kơt tu dak lĕ ntêm tâm n’glău.

Nău mpŭng lir mbra hôm e jŏ jong, yor tĭng wa Hoàng Bình Yên, Groi Ban mât uănh nău nchrăp dak bât Ia mơr (Mpôl Mât uănh nău nchrăp ƀư dak bât 8-N’gâng kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao ƀon lan), aƀaơ hôm e joi nkual tŏ an dak bât.

Aƀaơ mô rgâl neh bri ri lah ngăch ƀư dŭt jêr. N’gor geh sam ƀŭt đă N’gâng kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao ƀon lan ntĭm rđău Ban Mât uănh nău nchrăp ƀư 8 mĭn njêng nkual tŏ êng ri tĭng nkô̆ nău nĕ Ban đă mbơh ntĭm hăn uănh tay lĕ rngôch nkual tŏ bah 2 n’gor Gia Lai, Dak Lak.  

Ntuh kơl dak bât rhiăng rmen, rbăn rmen yơn mbrơi ngăch, nkân prăk, tâm rnôk mbơh ƀư âk nău tih, jêr jŏt, mô săk rnglăy mô knŭng ta Ia mơr-Gia Lai ma geh ta âk ntŭk ta Tây Nguyên. Nău nchrăp ƀư Dak bât Krông Pách thượng (n’gor Dak lak) prăk ntuh kơl 4.400 rmen prăk mbơh ƀư bah 15 năm bah năp tât aƀaơ mô hŏ jêh. N’glău dak bât Nam Xuân prăk ntuh kơl 375 rmen prăk lĕ jêh 3 năm, mô hŏ dpi jao an ndơ̆ dŏng ri saơ jâng bât lĕ đang, luh.

Tâm rnôk, ăp nău nchrăp ƀư dak bât têh geh ntôn mpeh săk rnglăy ntuh kơl, ri nău dơi pă dak bah trong dak bât ơm geh ta Tây Nguyên dôl dŭt đêt. Lam nkual geh rtlău 2 rkeh ha neh tuch tăm, trong dak bât đah nklăp 2.400 ndơ ƀư knŭng tâm di mô tât 20% rnoh neh, jêng knŭng bơi 400 rbăn ha. Nklăp 1,6 rkeh ha hôm ƀa ƀă, nkra njêng lŏ mir mô tŏng mro đah tu dak tâm yan wai.

Yơn n’ăp ăp rnoh neh geh dak bât, duh phang hôm e geh yor lĕ rngôch ăp dak bât lĕ jŭr djơh. Ntoh lư ta Dak Lak, n’gor geh âk dak bât ngăn Tây Nguyên đah bơi 850 dak bât yơn knŭng tŏng rlău 20% rnoh neh tuch tăm. Wa Nguyễn Hài Dương, Giám đốc N’gâng kan tuch tăm n’hanh hun hao ƀon lan n’gor Dak Lak rblang kơt aơ.

Jêh âk năm dŏng ri âk dak bât lĕ jŭr djơh, khuch tâm rnôk nĕ, tơm prăk bah n’gor dôl dŭt jêr jŏt. Dăn đă Trung ương dŭt n’hâm uănh tât, ntuh kơl ăp tơm prăk gay nkra tay ăp n’glău bât.

Tâm rnôk ăp dak bât âk nău jêr jŏt ri âk “tu dak geh ơm” lah bri Tây Nguyên lĕ roh ngăch. 30 năm bah năp, Tây Nguyên hŭch rlău 1 rkeh ha bri, dŭt âk rgâl tuch tăm lŏ mir, phah ăp trong nchrăp mpeh dak bât n’ăp rgâl ntil tơm tăm.

Tiến sĩ Phan Việt Hà, Groi Viện trưởng Viện khoa học Nông lâm nghiệp Tây Nguyên rblang, cà phê, tiêu, sầu riêng... lah ăp tơm tăm ŭch âk dak tŏ tâm yan wai. Tĭng n’hêl na nê̆, âk nkual ngai tu dak, yơn ƀon lan ka đôi nău mâp, tĭng rnoh khlay ntŭk tăch ma tăm tĭng kơt “pâl in jin”.

Lah tăm tĭng dăp rgum ri nău duh phang mbra dơh lơn. Yơn ma ta aơ lĕ rngôch ăp rnoh neh hun hao dŭt âk, tâm nĕ geh âk tơm tăm ŭch tŏ dak dŭt âk tâm yan wai. Jêng nău mô tŏng dak tâm yan wai lah mô dun.

Yan wai ăp năm mô tŏng dak tŏ, yơn mô đêt nuĭh ƀon lan ta Tây Nguyên hôm e mât nău mĭn ơm, mô rgâl mhe, mô ƀư mhe tâm nău rdâng. Mĭn joi ta ăp mir, ăp tơm tăm, lĕ rngôch ăp trong mkra ntêm dak an yan wai, tŏ dak ntêm nkrem mô hŏ kơt dŏng. Đêt đŏng tâm yan wai aơ, yor rnoh khlay cà phê hao, âk rnăk hôm hao ndal n’hanh rnoh dak tŏ hao âk. Khuch bah nău tŏ dak dah ŭch aơ rgop ƀư âk n’glău bât ngăch... kroh. Wa Nguyễn Tường Duy, Groi Giám đốc Công ty Thủy lợi n’gor Dak Nông nkoch nău ngăn:

Băng: Rnoh ndơ lŏ mir hao, nuĭh ƀon lan yô̆ tơm tăm khân pơng tŏ na nao, uh ah. Geh âk rnăk tât rnôk aơ kơp tŏ 6-7 rơh, yor nê ăp n’glău n’gâng dak mô dơi tŏng nău ŭch têh kơt neh. Nău wât dŏng tu dak aƀaơ mô ntêm nkrem, dŏng ăp trong mkra roh rui dŭt âk.

Dăp rgum dak bât n’hanh nău ndâk ƀơ mô uĕh, dăp rgum tơm tăm geh phah, trong mkra tŏ ntêm nkrem mô âk, tâm rrnôk nău mĭn tuch tăm bah nuĭh ƀon lan mbrơi rgâl, lah ăp nkô̆ nău ƀư nău duh phang ta Tây Nguyên jêr geh dơi lôch.