VOV4.M’nông: Tâm nau rêh bah rnoi Jarai, ngoai tâm âk rnoi âk ngăn, tâm rnglăp rjăp ngăn, geh nau vay văn hoá ơm bah jo\ ngăn ta Tây Nguyên, geh du hê nu\ih geh rgum âk nau uănh khlay bah âk nu\ih mi\n rvê n’hanh ăp nu\ih uănh khlay tât nkuăl neh ndrel kon nu\ih aơ, jo\ bah âk rhiăng năm aơ: “Kđăch u\nh”.

-Ngăn lah ta aơ geh tât 3 “kđăch” lah “Pơtao Apui” lah “Kđăch u\nh”, Pơ tao Ia lah “Kđăch dak”, Pơtao Angin lah “Kđăch sial”. Bar kđăch aơ mô hôm, ân tât rnôk dăch aơ knu\ng hôm Pơtao Apui- Kđăch u\nh. Ngăn lah Pơtao lah “Kđăch” lah mô di, mô lah đê| ngăn lah mô geh tâm di ngăn (Nu\ih Pháp ko\ rblang lah “Roi”, nu\ih Mỹ rblang lah “King”)

• Ndri Pơtao lah moh ndơ?

Ho\ geh ma rhiăng nau min rvê mô lah tât so\ng, rgum, mô lah nkah tât ăp nau geh tât êng êng bah kon nu\ih “geh mpôn” n’hanh nơih bu ti\ng joi uănh aơ bah ăp nu\ih kan mêt uănh, ăp nu\ih hăn ti\ng joi, ăp nu\ih kan khoa học, ăp nu\ih ti\ng hăn joi, mô lah ăp nu\ih kan nchih nkoch nau jong (Nhà văn pháp Roland Dorgeles ho\ ân geh du nau nhcih nkoch jong mpeh Kđăch u\nh)…

-Mra dơi lah bơi tât du rhiăng năm, ntơm bah âk nau kan êng êng, âk nu\ih ho\ nsôih joi, nkah uănh ngăn mpeh Pơtao, ntrong [ư Pơtao, nau ueh bah Pơtao tâm nau rêh bah rnoi Jarai, nau khlay bah Pơtao đah nu\ih Jarai, n’hanh tâm n’ăp nkuăl Đông Dương kăl e. Ndrel ê geh blau gi\t n’hêl ôh…Ân tât nau nchih nkoch “Pơtao, du nau nkoch mpeh nau dăng tâm rnoi Jarai ta Đông Dương (Pơtao, Une Theorie du pouvoir chez les Joraiss Indonchinois) bah Jacquês Dourness ntơm luh.

Lah du nu\ih kan Tây Nguyên geh săch bôk năp, Jacques Dourness ho\ rêh ta Tây Nguyên jong tât 25 năm, n’hanh tâm 25 năm nê ho\ do\ng 15 năm rgum nau mi\n mpeh rnoi Jarai ndrel Pơtao bah rnoi Jarai. Ân tât rnôk Jacques Dounes ri nau kan Pơtao Jarai mư geh rklaih du ntrong ueh ngăn.

Nau nchih bah păng jêng nau ntoh lư, mô êng gay nkah tât Pơtao, ko\ mô knu\ng kơl he gi\t du ntrong ngăn bah rnoi Jarai ndrel nau rêh bah Jarai, ma nau khlay ngăn tâm nau git mpeh Tây Nguyên lah nsum, tâm ăp nau jru mpeh nau ơm-văn hoá bah păng, ndrel tă bah nê nau kan tâm di tâm nkuăl nen ndrel nu\ih aơ, tâm moh nau kan, moh rnôk ndrel moh ntu\k.

Ngăn lah gay gi\t tât nau kan pơtap tâm âk nau dơi êng êng ndrel ndrom săm [u\t bah Jacques Dournes ho\ kêng lăp jru tâm ăp nau kan nê. Tâm rnôk mbơh nau nau rblăng luh nau ngơi Việt nau nchih aơ, ưa Andrew Hardy, Kruanh ntoh măt Viên Viễn Đông Bác ơm Pháp ta Hà Nội, nu\ih ho\ geh rơh tâm mâp ndrel nkoch bri jo\ ngăn đah Dournes lor ma păng khit, lah păng ho\ răk ndrôm săm [u\t aơ tât 4 tơ\, n’hanh tâm du tơ\ lo\ “rklaih” tay du nau khlay-ngăn lah hôm ê geh lôch ơm.

-Pơtao, ntrong njêng Pơtao, lah du nau njêng bah nau rêh ueh âk ntil bah rnoi Jarai. Gay ntơm uănh gi\t ngăn mpeh nau kan aơ, rlong ndơn uănh tă bah du ntrong gay Dourness ho\ ntru\nh tâm ndrôm săm [u\t bah păng, ntơm đah nau nkoch ngơi du đê\ ntrong mhe nau rêh ti\ng mpeh đah me bah nau rêh rnoi Jarai.

-Nau mprơ rnoi Jarai geh nau:

Ih jing grom

Kâo jing kơmlă

(Nô lah rdah,

Oh lah nglai)

Nau mprơ, di hôm. Yơn geh mi\n tay: Nua rong, bu klô ndăm, bu ur druh mhâm geh nau lah ngai ndrel rdah? Ndti mhâm lah Rdah? Mhâm lah nglaih? Kơt lah ăp nu\ih gi\t da dê, rdah ri sik, nkri, yơn lo\ mô geh nu\ih ma rdah [ư khit nu\ih. Lơh khi\t nu\igh lah nglai. Ngaih mư geh nau klach, mư lah n’hâm dăng ntru\nh [ư, lah nau ngăn…yơn nau ngăn nê mô mpơl săk. Păng đă nau ntoh bah păng bah năp âk nu\ih.

Nau ndring ba lơ nkoch ngăn tât nau tâm boh bah bu klô ndrel bu ur tâm nau rêh ti\ng mpeh me bah rnoi Jarai. Tâm nau rêh aơ, ăp nau jang ngăn tâm mpang ty bah bu ur. Bu ur lah tưm drăp ndơ, tơm neh ntu, lah nu\ih ntru\nh âk nau kan tâm rnăk vbâl ndrel nau rêh. Oh kon ti\ng mpôl me, nau tâm nthoi rnoi hoch ti\ng mpeh me, yơn mô di lah mpeh bơ\...

Yơn nu\ih bu ur lo\ mô mpơl măt ôh. Păng lah kruanh mpôn măt, lah bu ur “mpôn săk ngăn”. Păng đă ntoh măt bah păng dâk [ư aka nau kan nê, ne lah nu\ih bu klô, yơn lah bu klô mpeh nau mât bôk bah bu ur: Nô lah mô oh păng, mô lah kônh, oh nô bah me păng

Tâm rnăk vâl, nau tâm mâp ngơi đah năch, tâm nchră lah bu klô, ntoh nau ngưi ndrel ntơm [ư kan âk nau êng êng ko\ lah bu klô. Bu ur mro gu\ tâm ntu\k mpôn ngăn, păng hăn mpông ba kơi, krap tâm jrâu, yơn nau ngơi bah păng lo\ geh tât nau kan ndrel rđau ăp kan.

Ngăn lah ta aơ, nu\ih bu klô lah rdah, knu\ng lah rdah, lah nau ngơi [ư ti\ng nau rđau kan năgn lah bu ur, bah nglaih, n’ăp tâm rnăk vâl ndrel tâm nau rêh.

Nê lah tâm rnăk vâl. Ndri hôm tâm [on?

Tâm [on ko\ geh bar nu\ih: Kruanh [on ndrel Kruanh brah. “Khoa” lah Kruanh. Bôn lah [on. “Yang” lah brah. Le\ bar nu\ih aơ lah Kruanh yơn kruanh ti\ng ntrong êng êng.

Khoa [on lah kruanh [on đah m,a ba dih, nu\ih ba dih, tâm nau tâm boh đah n’gâng kan ba lơ, đah nu\ih kan nsum êng. Hôm đah tâm trôm, đah [on lan ri ngăn lah ăng mô geh nau kan, păng knu\ng lah ntoh măt đah ba dih ân du hê nu\ih geh nau kan, nau ntru\nh khlay ngăn bah nau reh nsum mpôl, lah Khoa Yang, nu\ih mât nau tâm boh đah kon nu\ih ndrel ăp rmôt blau êng êng (ma ta Tây nguyên lah nau geh êng, lah Bri)

Khoa Bôn lah rdah, rdah bah nglai lah Khoa yang. Khoa Yang mât nau kan mô geh ntoh măt, kơt lah bu ur tâm rnăk vâl. Kơt nê, tâm [on lan, Khoa Bôn [ư nau kan bah nu\ih bu klô, tâm rnôk Khoa Ynag mât nau kan bah nu\ih bu ur.

Nau kan geh tât bah bu klô, bu ur tâm trôm ndrel ba dih, lah du nau kan tă geh ơm tâm nau rêh rnoi Jarai. Aơ lah du nau kan khlay ngăn bah nau rêh rnoi Jarai ơm, du nau rêh geh [uw jêng bar đah, du nau ntoh tât bah dih mpeh nau ntoh măt ma mô mpơl săk, măt rdah, tâm rnôk lo\ mpôn măt nglaih, mặt ngăn bah păng.

N’hanh, kơt ne ho\ gi\t, mât tâm ty rdah lah mât nau mô geh du ntil, mât ndơ geh moh sakư dơm, mô geh ngăn. Rnoi Jarai ân nu\ih ba dih mât ndơ rdah bah nơm ndrel mât mpôn nkre nglaih.

Nu\ih răk rblang: Thị Đoắt- H’Thi