Wa L.V.Đ (67 năm) ta xă Ea Rôk, nkuăl Ea Súp nchroh geh ntưp ji hiăn jêh rnôk dơi ƀư uănh năl mham ta Ngih dak si Klơm soh Dak Lak. Ta năp nĕ, wa geh siăk âk, na nao geh n’hak, mĭn geh duh kop jêng wa rwăt êng dak si sĭt ngêt. Yơn jŏ nar ji mô hŭch ma mbăn lơn, rnôk aơ wa mư tât Ngih dak si Đa Khoa nkual Tây Nguyên gay săm. Jêh enôk wơt dơn nuĭh ji, ntôn wa Đ geh nău ji bah ji hiăn jêng ăp nai dak si lĕ ndơ̆ wa tât Ngih dak si Hiăn Dak Lak. Wa L.V.Đ nkoch:

Sa tết jêh ri gâp geh siăk na nao, mĭn geh kop siăk jêng gâp hăn ngih dak si rwăt dak sĭt ngêt. Săm mro ma ji mô saơ bah, jêh nĕ mư hăn ngih dak si nkual but uănh mư saơ ji hiăn klơm soh, klơm ngăn.

Tâm ban kơt nău wa L.V.Đ, yuh H’M Byă ta xă Nam Ka, nkuăl Lắk tă gehjŏ nar rwăt êng dak si sĭt ngêt rnôk geh siăk, jêr nsôr, rhăt ntơh. Jêh nĕ, saơ săk jŭr âk ký, ngêt sa mô kah, rgănh săk hô jêng yuh M. Lĕ tât ngih dak si Klơm soh Dak Lak gay but uănh. Jêh rnôk dơi ƀư ăp uănh năl mham ê̆ rngôch, yuh M dơi chroh geh hiăn klơm soh. Tât aƀaơ, jêh bơi du khay săm uĕh, n’hâm soan yuh M lĕ dơi hŭch uĕh, dơi sa, hŭch siak. Yuh M Byă an gĭt:

Gŭ jay rnôk bôk năp ri siăk đêt, rnôk nĕ geh n’gơch, siăk khar, mbrơi mbrơi siăk geh n’hak. Ăp rơh siăk luh n’hak âk. Gâp hăn but uănh ta jrô kan but uănh bah dih ri nchroh viêm phế quản. Ngêt dak si mô di ji jêng mbrơi mbrơi geh mbăn, duh, rnôk duh, rnôk nđik. Jêh nĕ rnăk wâl ndơ̆ gâp tât ngih dak si mô hôm gĭt tay, jâng ty nho, mô dơi dâk.

Aƀaơ Khoa Hiăn klơm soh ntưp ji, hiăn ƀal dak si, hiăn HIV-Ngih dak si Klơm soh Dak Lak dôl săm an 18 nuĭh ji mbăn, hiăn ƀal dak si. Ăp nuĭh aơ lĕ rngôch tât ngih dak si rnôk ji lĕ mbăn n’hanh ŏk rgănh: jêr nsôr, siăk na nao, âk n’hak, rhăt ntơh, jŭr ký, duh, mô dơi ngêt sa mô lah ngêt sa mô kah, an săm jŏ khay.

Tĭng nai dak si CKI Nông Thị Điểm-Kruanh Khoa hiăn klơm soh ntưp ji, hiăng ƀal dak si, hiăn HIV, Ngih dak si hiăn Klơm soh Dak Lak, nău saơ ntoh lư bah ji hiăn lah siăk âk (rnôk sial geh luh mham), khăk n’hak, blao sa, ŏk r’ah, duh ta kêng măng jŏ rlău 2 pơh, jŭr ký mô gĭt tu tơm nkô̆ nău,... Yơ lah, ăp nău saơ aơ dŭt tâm ban đah ăp nău ji mpeh trong n’hâm kơt: viêm phế quan, ji klơm soh... jêng âk nuĭh ntôn tih, thơ tha mô tât ngih dak si way săm gay but uănh. Tât rnôk nu nău mbăn mô lah ngêt dak si jŏ nar mô bah mư hăn but uănh. rnôk aơ ji lĕ ta lvang mbrơi. Nai dak si CKI Nông Thị Điểm an gĭt:

Kaman hiăn ƀư khuch ăp ntŭk tâm săk, tâm nĕ geh hiăn klơm soh. Hiăn klơm soh geh 80-85%. Trong ntưp dŭt âk tă bah trong n’hâm. Nuĭh ji hiăn mô dơi saơ, săm mbra ntưp an nuĭh ngăn tă bah mprănh dak diu, khăk n’hak rnôk mâp ta năp măt. Lah ji mô dơi saơ săm ngăch, ji mbra mbăn, jêng tât khĭt. Lah nuĭh ji dơi saơ ji ơm n’hanh săm ngăch, di ji, di dak si ri mbra bah ji lĕ rngôch.

Gay njrăng n’gang ji hiăn ntưp tâm ntŭk gŭ rêh, nuĭh ji ntưp hiăn an wăn bok put mbung mô lah geh bok nkŭm mbung rnôk siăk, ji đeh, khăk n’hak, mâp nkoch bri đah nuĭh êng, rao ty ƀa ƀơ đah xa ƀu, an ih mung phôi, bêl mô lah ăp ndơ dŏng geh tât nuĭh ji hiăn hăn bah dih duh ăp nar; nuĭh ntưp ji hiăn, lơn lah kon se jêt an chuh vaccine njrăng n’gang ji BCG. Nuĭh mâp đah nuĭh ji hiăn an tât ngih dak si gay but uănh n’hanh săm hiăn mô mpơl săk. Đah ăp nuĭh ji chrach njŭng, brêt têh, nuĭh geh HIV/AIDS, nuĭh jŭp hât, nuĭh mâp đah ntŭk ntưp... dŭt dơh ntưp ji hiăn, yor nê, an ƀa ƀơ but uănh săk soan tĭng rơh gay saơ ơm. Ăp nuĭh an n’hao săk soan an săk nơm đah ndơ kah tŏng ăp, tiăr nti săk soan ƀa ƀơ, pah kan tâm di soan n’hanh rlu rlău tâm di. Rnôk saơ săk nơm mô lah ăp nuĭh kiău ma geh ăp nău ntoh kơt: siăk, khăk n’hak jŏ rlău 2 pơh, blao sa, ŏk r’ah, jŭr ký mô gĭt tu tơm nkô̆ nău..., an tât dâl ngih dak si way săm hiăn gay dơi nchroh n’hanh săm ngăch. Rnôk săm, mô dơi ntlơi săm, an dŏng di, tŏng dak si bah nai dak si yor nău ntlơi săm mbra ƀư ji mô bah ma ƀư nău hiăn ƀal dak si, nău săm ji bah kơi aơ lơ jêr jŏt lơn.

Gay gĭt kloh mpeh ăp nau tât khuch kŏ kơt lah ăp nau njrăng rdâng siăk hiăn, rmôt PV nkô̆ vay nkoch geh nau tâm nchră n’hêl ma nai dak si CK1 Nông Thị Điểm, Kruanh Khoa săik hiăn, hiăn rdâng ma dak si, hiăn HOV-Ngih dak si Klơm soh Dak Lak. Jă...

          Ơi nai dak si, moh nŭih nơih geh ntưp ma hiăn ngăn?

          Nai dak si Nông Thị Điểm: Ăp nŭih ngăch ntưp ma hiăn ngăn nê lah nŭih geh ji HIV, nŭih mô hôm dăng n’hâm chala ma nau ji, nŭih brêt têh, nŭih ji play nuih, kởt lah ji chrach njŭng, cao huyết áp, ji klơm soh, ji play leh, nŭih ngêt âk ntil dak si ƀư huch nau dăng tâm săk kơt Corticoid săm ung thư, ăp háo chất săm ung thư, nŭih mâp ƀa ƀơ ma ntŭk nơih ntŭk, kơt lah nai dak si vay mâp ma nŭih ji hiăn.

          Ndri ơi nai dak si, nŭih ji hiăn lah mô săm ơm ri moh nau geh tât khuch êh?

          Nai dak si Nông Thị Điểm: Lah nŭih ji hiăn mô geh săm ueh ngăn ri păng mra tât nau khuch kơt ler dak dịch lăp tâm klơm soh, ƀư jêng mô dăng sŏ n’hâm, siăk luh mham, nhiễm trùng, khuch dak mham, ndrel jêh nê jêng hiăn khuch hô. Rnôk jêng hiăn khuch hô ri nau săm mô hôm geh tam ôh. Rnôk aơ, tâm Khoa dôl săm ân 18 nŭih ji, tâm nê geh du hê nŭih  mô hôm tam ma dak si, geh 13 nŭih ji jaka, tâm nê geh 4 nŭih dôl ma sŏ n’hâm ma õi. Nŭih ji âk ngăn lah lah tât ngih dak si la ir, tâm rnôk lĕ jâk. Yơn lah, jêh rnôk săm ri hôm geh nau ueh đŏng yor kơt tĭng nau săm bah nai dak si mbơh luh. Hôm nŭih ji mô kơt tĭng nau săm ri nơih jêng geh siăk lah mham, kŏ lah mô tam ma dak si yor dak si hiăn lah dak si hạng 1, lah mô kơt tĭng ueh ri nau tât lah mra geh mô hôm tam ma dak si hạng 1.

          Ndri mhâm ƀư gay gĭt săk nơm geh nau ji hiăn ndrel nau njrăng der ji hiăn ri mhâm, ơi nai dak si?

          Nai dak si Nông Thị Điểm: Gay ma gĭt săk nơm ji hiăn, bôk năp lah siăk, luh n’hak, tal bar lah siăk luh mham, siăk jŏ ntơm 2-3 pơh, ji ntang ntơh, jêr sŏ n’hâm, mô lăng ŭch sông, săk rgay, ji kop duh tâm kêng măng, luh dak rhar măng. Lah nŭih ji geh ăp nau mpơl kơt nê ri ân tât ngih dak si chuyên khoa gay ma khám, ƀư xét nghiệm n’hak. Lah saơ hiăn ri nai dak si mra mbơh ân nŭih ji mpeh nau nơih ndrel nau khuch lor ma rnôk săm, nkre mbơh nau ngêt sa, ngêt sak si ân nŭih ji. Êng nau mbơh ân nŭih ji, nai dai hôm mbơh ân nŭih tâm rnăk vâl yor nau săm hiăn mô di lah êng nai dak si ma ân geh nau tâm rgop ma nŭih tâm rnăk vâl. Ngêt dak si hiăn du tŏ du nar, lah nau dak si mô mbơh ueh ân nŭih ji ma nŭih ji nchlơi dak si yor dak si ân geh ngêt tâm 6 khay mro. Mô lah geh nŭih mô tam ma dak si ri săm ân tât 9 khay, 18 khay mô lah 24 khay. Yơn rnơm geh nŭih nai dak si kơl an, nŭih ji  kơt tĭng săm ri mra geh nau ueh. Kơt lah năm 2024, Khoa mât 27 nŭih ji ri geh 18 nŭih ji gŭ săm ât lôch. 

          Nŭih ji hiăn ân ngêt sa tŏng ăp ndơ sa, sa tâm di rnôk, mô dơi nchlơi sông sa. Âk nŭih klach lay mô janh sa, yơ dak si mbơh đă ân ngêt sa âk ri mơ dơi châl ma nau ji. Lah mô sa rti mra hôi n’hâm, nŭih ji jâk lơn, săk mô dơi rdâng ma nau ji. Ri ma nau ngêt sa lah nau ueh ngăn. Mô dơi ngêt ndrănh, ƀiêr, su hât. Lah ngêt ndrănh ƀiêr, su hât ri nŭih ji mra chuêl mông ngêt dak si. Tal bar rnôk ngêt ndrănh ƀiêr tâm săk ri mra khuch tât klơm, play leh. Su hât kŏ kơt nê đŏng. Lah geh ndrănh ƀiêr, su hât mra nơih sôt klơm. Hôm su hât ri mô ueh ma klơm soh, yor klơm soh hŏ khuch bah jŏ, hŏ mô geh dăng lah nơm su hât mra khuch jâk lơn. Ân geh tập thể dục ƀa ƀơ. Lah nŭih ji klơm soh ndrel hiăn klơm soh ri ân geh geh ndâk n’hâm soan. Rnôk saơ nŭih ji hiăn ân săm năn gay ma bah nau ntưp tay. Rnôk mâp ma nŭih ji hiăn ri ân put bok mbung. Kho ao ân ih tâm nar, mô dơi soh n’hak lă lêng./.