Pal êr ntô oh bê lah nău ntô (geh pal êr ta măt mô lah lam săk), dâr ntô măt oh bê geh pal êr. Nkô̆ nău lah yor hao chất Bilirubin n’gul gâl-du gâl dơi chrai luh rnôk hồng cầu geh tăch. Ta oh bê, nău rêh hồng cầu n’glêh lơn nuĭh têh, rnôk hồng cầu tăch ri ƀư chất pal êr ntô, chất aơ mbra dơi luh bah dih ăch n’hanh dak chrach bah oh bê.

Pal êr ntô oh bê dơi gĭt năl đah măt rnôk uănh kon se tâm ntŭk ang. Yơn lah mô njrăng, uănh nđôi kon se na nê̆, âk me bơ̆ mô saơ kon nơm geh pal êr ntô tât rnôk oh bê dơi nai dak si but uănh. Nău bah yuh H’Hoai Niê (29 năm deh) ta nkual têh Buôn Hồ, n’gor Dak Lak lah du nău ntĭt nsa. Yuh H’Hoai geh tât ndal đah bŭn jêng tât nar jŭr rnăn yuh dơi ntĭm njŭn hao ngih dak si gưl n’gor rek sŏk oh bê. Yuh lăp lăp khoa sản, Ngih dak si Đa khoa Thiện Hạnh n’hanh deh geh du oh bê bu ur jêh nĕ dâl. Jêh deh, yor mô ru mât uănh me, rnăk wâl mô njrăng saơ oh bê pal êr ntô, jêng tât rnôk nai dak si hăn uănh nđôi mư saơ oh bê geh êr pal ntô n’hanh ntĭm sol ŭnh săm pal êr ntô. Yuh Hoai Niê, wa bu ur bah oh bê an gĭt mê̆ n’hanh wa uănh saơ pal êr ntô yơn mô gĭt aơ lah moh nău kop ji.

Nuĭh êng lah yuh Đàm Thị Sinh (33 năm deh ta nkuăl Krông Nô, n’gor Dak Lak. Aơ lah rơh deh kon tal 3 yơn yuh Sinh mô gĭt mpeh kop ji pal êr ntô oh bê. Rnôk oh bê dơi ăp nai dak si but uănh n’hanh nchroh pal êr ntô, yuh dŭt rvê. Yơn lah jêh rnôk dơi mbơh ntĭm, săm ji đah trong mkra sol ŭnh, nău pal êr ntô bah oh bê lĕ hŭch na nê̆. Yuh Đam Thị Sinh nkoch:

Jêh deh 2 nar, nai dak si hăn but uănh ri saơ oh bê geh pal êr ntô jêng an jŭr jrô mât uănh dŭt n’hâm gay sol ŭnh. Rnôk nĕ gâp rvê, klach kon geh ji mbăn. Yơn nai dak si lah oh bê dơi oi hôm n’hanh nchrăp nar aơ dơi sĭt.

Kop ji pal êr ntô oh bê geh 2 ntil khlay, nĕ lah pal êr ntô sinh lý, hôm kuăl lah pal êr ntô n’gơch n’hanh pal êr ntô geh nău ji, hôm kuăl lah pal êr ntô mbăn. Pal êr ntô geh âk nău saơ kơt: pal êr ntô ơm tâm 1-2 nar bôk năp jêh dêh; ngăch pal êr ntô rêng ngăch, bah măt tât bŭt, kô̆ jâng, mpang jâng; nkre geh lêt huơi, mô pu toh mô lah du đêt oh bê geh nău rhoăt, rŭn săk nuĭh, khĭt brŭt. Lah mpeh rnoh klach bah kop ji pal êr ntôn mbăn, nai dak si Trần Thị Mỹ Giêng, Kruanh khoa nhi, Ngih dak si Đa khoa Thiện Hạnh an gĭt:

Đah pal êr ntô sinh lý, lĕ rngôch mô kâp săm, nai dak si knŭng mbơh ntĭm anb oh bê uĕh, oh bê hăn ăch hăn chrach uĕh lah dơi. Hôm đah pal êr ntô geh ji ri an săm, trong mkra dŭt âk lah sol ŭnh mô lah rgâl mham đah nuĭh dŭt mbăn. Lah pal êr ntô mbăn mô săm ri dŭt klach. He gĭt lah pal êr ntô yor hàm lượng bilurubin tăch proăt tâm mham hao, rnôk pơng hao âk ir rlău ma soan chrai luh bah săk oh bê ri pơng dơi rlău mpêr n’gar mham rngok, tât rngok, ƀư khuch tế bào rngok mô bah, way kuăl lah kop ji pal êr ntô ƀư nho lêt rngok let bah kơi.

Ta Ngih dak si Đa khoa Thiện Hạnh, tĭng kơp uănh, geh nklăp 75-80% oh bê tŏng khay geh pal êr ntô, rnoh aơ âk lơn ta oh bê deh mô tŏng khlay. Tâm nĕ, pal êr ntô geh nău ji, an săm geh nklăp 20-30%. Rnôk dơi uănh nđôi, saơ ngăch ri nău săm nsĭt tay săk rnglăy uĕh, oh bê dơi sĭt jêh 2-3 nar săm.

Êr ntô tâm kon se lah nau vay mâp tâm kon se mhe deh, yơn lah, âk rnăk vâl ê gĭt kloh nau khuch bah nau ji aơ. Gay geh tay naugĭt tât mât chăm kon se mhe deh êr ntô, n’huch nau tih ma me mbŏ dôl mâp rnôk săm ê ntô ân kon se mhe deh, rmôt phóng viên geh nau tâm nchră ma nai dak si Trần Thị Mỹ Giêng, Kruanh Khoa Nhi, Ngih dak si Đa khoa Thiện Hạnh. Jă kônh wa kâp djăt.

          Ơi nai dai si, kon se mhe deh geh êr ntô vay mâp tâm moh nar rnôk mhe deh? Nau mpơl ri mhâm?

          Nai dai si Trần Thị Mỹ Giêng: Êr ntô lah nau ji vay mâp tâm kon se mhe deh. Geh tât ¾ kon se deh tŏng khay geh êr ntô. Êr ntô lah lah nau vay mâp rnôk nar tal 3,4 kon se mhe deh, đah kon se deh tŏng khay, hôm kon se deh mô tŏng khay ri saơ ơm lơn. Mpeh nau mpơl, ri bôk năp lah saơ tâm măt, aơ lah nau nơih saơ ngăn, kŏ n’gơch ngăn. Jêh nê, rnoh êr mra âk lơn, mra tât ntang ntơh, klŏ, tơm blu, jâng ndrel mang jâng.

          Êr ntô pă jêng 2. Êr ntô dơm hôm geh ntơ lah êr mô jâk ndrel êr ntô geh nau ji, hôm geh ntơ lah êr ntô ji jâk. Mpeh nau ân năl ri, đah êr ntô dơm ri geh kơt nau mhe nkah, păng luh ntơm nar tal 3,4 mhe deh; tal bar lah rnoh êr ntô n’gơch ri knŭng tâm măt, ntanh ntơh ndrel klŏ dơm. Êng êr ntô, kon se mô geh tay nau kơt lah: bĭch âk, nchlơi pu toh, mô tŏng mham, klơm play leh têh. Ntop đŏng lah êr ntô mô hao ngăch đah nar ba năp ndrel ba kơi, kơt lah nar bah năp knŭng tâm muh măt, nar ba kơi hŏ tât jâng, kơt nê mô di lah êr dơm dam. Rlŏ ma nê, êr ntô leh geh nau mpưol êng ri kơt mhe klah lah ể ntô jâk, ê ntô geh nau jâk, kơt lah tâm du nar tât 2 nar bôk năp jêh deh, êr ngăch, ntơm măt tât tơm blu, jâng, mpang jâng; êr ntô geh nsum ma bĭch, lơi pu mô lah geh kon se dăng săk, mpât hô, k’hăk, ri nê lah êr ntô geh khuch tât rngok.

          Êr ntô vay geh jêh rnôk kon se luh bah ngih dak si, đah ăp nŭih kon se mô geh nau tât, ndri mhâm rnôk gay ma leo kon se hăn khám?

          Nai dai si Trần Thị Mỹ Giêng: Nau vay, êr ntô dơm mra bah êng jêh 2 pơh ma kon se deh tŏng khay, kn se deh ê tŏng khay ri nklăp 3 pơh. Lah jêh 3 pơk aơ mô bah ri ntơ lah êr ntô ntoch jong ndrel ân geh leo hăn khám. Mô lah geh nŭih luh bah ngih dak si saơ êr ntô mô jâng, knŭng tâm măt, yơn jêh sĭt tâm ngih ri păng rêng ngăch, tât klŏ, jâng, mpang jêng ri ân geh leo hăn khám mô lah êr ntô geh nsum ma mô ŭch pu âk, lchơi pu toh, glai dak toh mô lah geh nau mpơl ma rnăk vâl saơ mô đăp mpăn ri ân hăn khám.

 Du đê̆ nŭih me mbŏ geh săm ji êr ntô tĭng nau vay êng nơm. Tâm nê ngăn lah leo ir nai mông ôi. Nai dak si mbơh mhâm gay săm nau ji aơ?

          Nai dai si Trần Thị Mỹ Giêng: Dĭng lĕ ăp me mbŏ kon se ân lah, êr ntô vay mâp tâm kon se mô jâk, mô kâp săm. Ăp nŭih nai dak si mbơh ân mpoh ŭnh săm ri khân păng ân lah mô kâp, nau ji mra bah mô lah ih nar ôi, ngêt êng dak ri lah mra bah. Aơ lah ăp nau mĭn, ƀư tuh, ri ma tât rnôk âkk nŭih hôm tih. Mpeh nau tih bôk năp, ih nar gay ma bah êr ntô, aơ lah nau mĭn ơm, ih nar mô bah êr ntô, yor ang ŭnh đen săm êr ntô geh ndrih, geh sóng tâm di, hôm măt nar ri geh âk ntil ang, âk sóng, tâm nê geh tia cực tím, tia UV mra lơh tâm ntô, ung thư ntô ndrel rnôk aơ khoa học kŏ mbơh lah ih nar mô huch êr ntô.

          Nau tih tal bar lah du đê̆ nŭih rvăt êng đèn mpoh gay săm ân kon nơm tâm ngih ma mô kâp hăn ngih dak si. Rnôk aơ bu tăch âk ntŭk, mô lah dơi rvăt online. Đèn ngih dak si gay ma ang kơt gâp mhe nkah lah geh bước sóng tâm di, n'ăp ma ntil đèn, tâm ƀah ang kŏ tâm di, rnôk mpoh ân nkŭm tâm măt mô lah nsoh bỉm ân kon se gay mô ƀư khuch kon măt ndrel kuang kon se. Rnôk mpoh ŭnh ân uănh du đê̆ kon se ƀư khuch ntô săk, roh dak, ăch njroh, nê lah nau khuch bah mpoh ŭnh, ân geh uănh.

          Nau tih tal 3 lah nŭih tâm rnăk vâl mĭn: ngêt sa bah nŭih me lơh khuch êr ntô kon, kơt lah me sa rmĭt, sa ndơ geh màu êr ndrel kon se êr ntô ri bu ân lah tă me geh ndơ dĭng geh. Nau aơ mô tâm di. Nau dak si nkah ăp nŭih me ngêt sa tŏng kah ndrel êr ntô tâm kon se lah nkô̆ nau yor hồng cầu chah kơt gâp mbơh ba lơ nê, mô di yor me sa ndơ.

          Rnôk aơ geh moh nau săm ji êr ntô mhe deh? Nau tam mhâm ƀư? Ndrel êr ntô mhâm nơm n’gang ơi nai dak si?

          Nai dai si Trần Thị Mỹ Giêng: Rnôk aơ geh 2 nau săm êr ntô y văn kơp dơn, tal ngoai lah mpoh ŭnh, tal bar lah rgâl mham.

          Nkoch tât nau rgâl mham, rnôk ma rnoh êr tâm ntô hao ngăch ir ma nau mpoh ang ŭnh mô dơi năn nkân ri ân rgâl mham. Kơt lah nơm chuh du rnoh mham lăp, ngluh du rnoh mham luh gay huch êr ntô tâm mham ngăch. Ngăn lah nau aơ ri mô geh âk, knŭng dŏng ân kon se êr ntô jâk tâm ăp rnôk mhe deh mô lah ntơm rnôk geh khuch tâm rngok. Lah nơm uănh tă bah ơm jehe deh, uănh ăp nar ri kơt lah mô geh nau aơ.

          Nau tal 2 lah mpoh ang êr ntô. Rnôk aơ geh đèn du măt, đèn 2 măt nsing tâm nau êr bah kon se. Mpoh đèn nơm dŏng ang ndrih, bước sóng tâm di, tâm bah 30-40 cm đah săk kon se. Rnôk mpoh đèn ân nkŭm măt ndrel nsoh bỉm gay mât măt ndrel kuang. Ngăn lah mpoh đèn ân kon se pu âk toh, ân ngluh lơi ndơ êr ntô tâm săk đah trong ăch, chrach, ndri ma kon se pu toh mô âk ri săm jŏ đŏng. Tâm 2 nau săm êr ntô ri mpoh đeng lah du nơih ndrel đăp mpăn ngăn, thuk prăk ma tam ngăch, knŭng rlau 10 mông mpoh lah ndơ êr geh ngluh.

          Nơm knŭng njrăng êr ntô tâm nŭih mra geh mâp, ne elah kon se deh mô tŏng khay. Yor ăp kon se deh mô tŏng khay geh êr ntô, nai dak si đă mpoh đèn ơm ân kon se, ntơm nar tal 2. Lah đŏng nê lah, rnoh mham mô tâm di đah me ndrel kon.

          Nau njrăng êr ntô ri ngăn lah săch, saơ ơm ndrel săm năn. Yor aơ lah nau ji dơi geh săm lah nau njrăng dơi tă bah rnôk bŭn lah nau mô kâp ƀư.

          Ơ, lah ueh nai dak si.