Đêt khay aơ, rnăk wâl yuh N.M.C saơ kon bu ur nơm lah N.Q.T (8 năm deh) ta phường Tân An, nkual ƀon têh Buôn Ma Thuôt, n’gor Dak Lak geh saơ hao joat ngăch, toh têh lơn. Rvê ta năp ăp nău saơ ơm bah mon, yuh an ndơ̆ mon tât but uănh ta Khoa Nhi tổng hợp Ngihd dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên. Geh nuĭh bên geh kon teh druh ơm, tă tăng n’hanh răk âk nu nău mhe mpeh nău săk soan aơ yơn rnôk dơn jêh chroh kon bu ur nơm geh têh druih ơm, yuh C gĭt saơ ndrăt. Yuh C an lah trrh duh ơm rnôk kon se jêt, mô hŏ gĭt wât nău mĭn êng, nău hun hao druh ndăm bah săk nơm ri ăp mon mbra mô gĭt trong mât uănh, njrăng n’gang săk jăn deh nse. Klach lơn, dơh geh ăp nuĭh êng grŭn mpet, n’glơi an âk nău khuch dŭt yô̆. Yuh N.M.C nkoch:

Mon wâl gâp 8 năm deh, gŭ ta jay saơ toh mon têh đah joat âk ir jêng gâp ndơ̆ mon hăn but uănh. Mon geh du hê nuĭh băl geh kon 9 năm deh lĕ têh druh ơm yơn mô gĭt, an tât rnôk mon geh di khay ơm jêng gâp klach. Gâp lĕ djăt âk mpeh nău têh druh ơm yơn mô mĭn kon nơm geh. Gâp saơ kon se dôl jêt ma têh druh ơm dŭt yô̆ jêng an hăn bu uănh ơm n’hanh săm an mon. Rnôk tăng nai dak si mbơh ntĭm, gâp rvê n’hanh dơh aih âk lơn, gâp nkoch đah ăp nuĭh lah ntôn kon nơm têh druh ơm ri an ndơ̆ kon se hăn but uănh gay gĭt n’hanh săm an kon se.

Yuh T.T.G ta nkuăl M’Đrắk, n’gor Dak Lak ndŏ kon bu ur 8 năm deh hăn but uănh têh druh ơm. Tĭng yuh G, oh bê deh kon bar lŏ mô tŏng khay jêng săk jêt lơn ăp băl ndrel rơh. Yơn lah, rnôk dăch aơ, kon se geh nău mâp ndal, na nao kuăl ji ntâ jêng yuh ndơ̆ kon hăn but uănh. Yuh T.T.G nkoch:

Mon aƀaơ hao 8 năm deh. Rnôk bôk năp mon kuăl ji ta ntâh, rnbôk ŭn gâp mô uănh yơn jêh nĕ lăp du tŏ um an mon, gâp saơ ôi ndơ ƀư mha, du đah toh geh, du đah toh mô, gâp rlong pet ri mon kuăl ji. Gâp ôp mon ndrĭ kon geh jŏ hôm, mon lah kon ji âk nar aơ hôm. Rnăk wâl jay gâp geh mon bu ur năm aơ nti jrô 3, mon têh druh ơm, kuăl ji lĕ 2 đah toh, saơ săk hao yơn rnăk wâl mô ndơ̆ kon hăn but uănh.

Têh druh ơm lah nău dôl rvê aƀaơ, Kon se dơi năl têh druh ơm rnôk geh ăp nău ntoh têh druh ơm bah 9 năm deh ta mon bu klô n’hanh 8 năm deh ta mon bu ur. Mon bu klô way geh ntoh hao prêh ngăch, hun hao săk soan, luh têp, luh rsau păk ngoak, ngơi khar, saơ ƀo khêt săk.... Ta mon bu ur, way geh ăp nău ntoh kơt toh hun hao, ntoh rsau, di khay, mŭn ka, Tiến sĩ Trần Thị Thúy Minh-Kruanh khoa Nhi Tổng hợp Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên, an gĭt:

Ta nkual n’gor Dak Lak lah êng n’hanh ta lam ntŭr neh lah nsum, têh druh ơm lah nău way mâp ta kon se. Ƀư tĭng trong săm, but uănh ji bah N’gâng kan dak si, Khoa nhi tổng hợp Đa khoa nkual Tây Nguyên lĕ ƀư ăp rơh but uănh, saơ n’hanh săm ji têh druh ơm ta kon se. Ta Dak Lak, he mô ƀư ƀư hăn uănh ta lam n’gor jêng mô hŏ dơi kơp na nê̆ kon se têh druh ơm mô lah geh âk nău ntoh têh druh ơm yơn lah nkôp đah ăp nău ji nội tiết nsum ri têh druh ơm geh rnoh dŭt âk n’hanh lah nău ji mâp âk ngăn nkôp đah ăp nău ji nội tiết ta kon se.

Đah âk kon têh druh ơm, lah dơi saơ n’hanh săm ngăch mbra ƀư mbrơi tay tâm rnôk têh druh ơm, kơl me bơ̆ mô knŭng đăp mpăn kon se hun hao joat nău mĭn, đăp mpăn nti nsơm kơt băl bên ndrel rơh ma hôm ƀư n’hŭch ŏk r’ah nău mĭn ta kon se, n’hŭch ăp nău khuch jêr njrăng ƀư jêng kơt nău tâm boh tâm bĭch ơm, bŭn kon êng, hao rnoh cheh kon.

Tĭng Tiến sĩ, nai dak si, Trần Thị Thúy Minh, lah têh druh ơm mô dơi saơ ơm n’hanh nking n’gang ngăch, kon se mbra mâp nău prêh joat hao ndal tâm đêt năm yơn mbra ơm rlu hun hao. Yor nê, rnôk aơ kon se joat ngăn jrô nti yơn dơi geh dêh lơn jrô nti lĕ bah kơi. Nău kon se dơi nchroh mbrơi, rnôk êp lôch têh druh, nău săm đah nău ŭch hao prêh rnôh têh druh ndăm mbra mô dơi kơt mpŏng ŭch. Bah meng nĕ, kon se têh druh ơm dơh rgâl săk nău mĭn n’hanh nău rngot blău gŭ âm bah kon se geh nău ŭch âk tâm rnôk nău mĭn mô lôch têh, kon se jêt ir gay wât n’hanh rdâng đah ăp nău rgâl aơ. Kon se dơi rlŏk mô geh mpet dông ta ngih sam ƀŭt yor kon se êng đah băl tâm jrô.

Khuch bah têh druh ơm lah nău saơ na nê̆ yơn hôm e dŭt âk me bơ̆ mô ngăn ngêt uănh khlay tât nău aơ. Yor nê, lah mô geh trong mkra uănh nđôi, nking n’gang, săm ơm ri têh druh ơm mbra jêng nău têh bah kon nuĭh. Yor pơng mô knŭng ntrŭnh tât nău săk soan n’hanh têh jêng nău mĭn bah kon se, ma hôm khuch na nê̆ tât nău rnoi mpôl.

          Kơt nau mhe nkoch, kon se ơm têh ri “rdâng” âk nau khuch tât nau hao prêh săk kŏ kơt lah nau mĭn, nau kan, mô lah n’hao đŏng nau khuch bu ur kon se rnôk ma ê blau mât săk nơm. Ndrel ma, nau saơ ơm kon nơm hao têh lah nau khlay. Gay kơl an mhe mbŏ gĭt kloh lơn mpeh nau hao têh ơi, ba kơi aơ lah nau tâm nchră ma Tiến sĩ, nai dak si Trần Thị Thuý Minh-Kruanh Khoa Nhi Tổng hợp, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên.

Ơi nai dak si, moh nkô̆ nau ƀư nau ngăch hao têh ndal tâm kon se?

          Nai dak si Minh: Geh âk nkô̆ ƀư kon se hao têh ndal. Mra dơi ân lah, nkô̆ nau ơm ngăn lah tă bah trung ương. Nau hao têh ndal lah yor nau geh GnRH hao prêh bư jêng nau lih âk ngăn hocmon sinh dục. Mra lah nkô̆ nau tă bah săch jăn, ân geh nau dơi mêt uănh bah ơm âk nhoat mơ dơi geh năl. Ngăn lah, aơ lah nau vay mâp ngăn ndrel mra geh nau mpơl s aơ ndrel lah ơm hao têh ndal ma nơm mô geh săm ân năn ân kon se ri mra khuch ngăn tât nau hao prêh bah kon se jêh aơ ndrel nau kan nội tiết êng đŏng. Ndri ma, aơ lah nau ji ân geh uănh njrăng ndrel saơ ơm gay geh nau dơi săm ân năn ân kon se, ngăn lah nau hao prêh bah kon se.

          Dăn nai dak si mbơh kon se hao têh ơm vay geh ăp nau tât mhâm?

          Nai dak si Minh: Geh âk ngăn nau mpơl saơ bah du hê kon se hao têh ơm, tâm ăp nau mpơl saơ nê ma nơm saơ ngăn lah nau hao prêh ngăch lơn rđil ma ăp kon se tâm ban năm ma nê, lah nau mpơl ân saơ bôk năp bah nau hao têh ơm. Du hê kon se hao prêh ndal ngưch, jêh nê kon se hun hao ăp tuyến sinh dục kơt lah chăt toh tâm kon se bu ur, luh rsau, têh ngăch tâm kon se bu klô...Nê lah nau mpơl ji aơ, aơ lah nhoat bôk năp gay ma năl kon se geh hao têh ơm đŏng lah mô.

           Rnôk saơ kon se hao têh ơm, me mbŏ moh nau ƀư, ơi nau dak si?

          Nai dak si Minh: Bôk năp, lah me mbŏ geh kon bah năp 8 năm tâm kon se bu ur bah bah năp 9 năm tâm kon se bu klô mô lah tâm ăp kon se tâm êp ma năm nê ma geh nau hao têh ngăch mô lah nau hao têh tâm săk kơt lah chăt toh, chăt rsau pok vak, bô tâm săk, saơ săk ơm...Môh lah du nau mpơl saơ êng ti me mbŏkon se ân leo kon hăn ngih dak si gay ma geh năl ndrel săm ơm.  Năl ơm lah du nau tât têh ndal mra geh âk nhoat nkân, mô di lah bư knŭng du xét nghiệm mô lah du tŏ khám ma nơm dơi năl kon nơm hao têh ndal. Nau geh leo săm nŭih kon se hao têh ơm geh N’gâng kan dak si ntrŭnh đă ndrel Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên kơt tĭng rjăp nau ntĭm, nau săm bah N’gâng kan dak si mpeh ăp nhoat mêt uănh, năl, uănh m’ôi ndrel dŏng dak si ân kon se./.

          Nai dak si moh geh nau nkah ma me mbŏ kon se gay ma  njrăng lơi nau têh ndal tâm kon se đŏng?

          Nai dak si Minh: Geh kon se hao têh yor nau mĭn, nau ngêt sa mra geh khuch tât nau hao têh, ƀư kon se têh ndal rđil ma nau mĭn bah kon se. Ăp nau mĭn mhe aơ ân saơ đah ăp rach năm bah năp nê, kon se sao têh ri nau hao prêh bah kon se geh đòng rđil ma rnôk êp aơ ndrel nkô̆ ƀư lah yor nau tât bah ntŭk gŭ, bah bri duh n’ok, nau ngêt sa ndrel nau mĭn bah kon se. Nau nkah bah ăp me mbŏ ân geh ƀư nau mbơh tâm nau mĭn bah kon se ân tâm di năm, ntĭm nti thể thao, dŏng răk săm ƀŭt, báo, tivi, nau nau ân tâm di ma kon se ndrel geh nau ngêt sa ân tâm di gay kơl an kon se hao têh tâm di, dăng săk jăn ndrel nau mĭn vbah kon se kŏ tâm di ma năm hao têh.

          Dăn lah ueh nai dak si./.