Tĭng nau kơp bah ăp ntŭk ngih dak si tâm lam dak si, tâm ăp năm ta Việt Nam geh nklăp 1,1 rkeh nŭuh khuch rmanh tât săm tâm ngih dak si ndrel rlau 30 rbăn nŭih khĭty. Tâm n’gor Dak Lak ơm, năm 2024 hŏ kơp dơn bơi tât 40 rbăn nŭih khuch rmanh đah 416 nŭih khĭt. Tâm nê nau khuch rmanh prah tâm tom ndeh đah rlau 13.200 nŭih ndrel 188 nŭih khĭt. Ndrel nê lah nau rmok dak, geh tât 62 nŭih khĭt. Êng nê, dâu săk kŏ lah du nkô̆ nau ntoh luh, đah rlau 400 nŭih. Bol ma rnoh nŭih khĭt yor dâu mô âk, yơn lơi ân ba kơi ăp nau khuch jâk. Nai dak si CKII Nguyễn Doãn Sơn, Groi kruanh khoa kơl săm, Ngih daki si Đa khoa nkual Tây Nguyên, mbơh:

          Nau khuch rmanh lah du nau khuch hô tât ndal, ma nơm mô dơi njrăng lor, mô geh dơi gĭt. Hŏ lơi ân ba kơi nau khuch rmanh tâm săk ân nŭih ji lah nau khuch rmanh tâm săk. Kơt lah rmok dak, dâu, ji tâm jâng ty săk jăn, khuch rmanh rnôk pah kan, prah tâm rom ndeh, rlâm ngih vâl. Nê lah ăp nau khuch rmanh tât ndal, nơm mô dơi gĭt lor ma nơm njrăng der dơi. Vay geh ndơn âk ngăn lah nŭih tâm tom ndeh, jêh nê lah nau kan pah kan, khuch rmanh rnôk rmok dak, dâu. Du đê̆ nau khuch rmanh geh tât rnôk pah kan ri ngih dak si ndơn tĭng yan. Kơt lah yan klih tiêu, nŭih ƀon lan lăp săm yor lah hao prêh pĕ tiêu ƀư tŭp. Mô lah khay rlu nti ăp kon se tâm ngih se dak jăng, dak nglay ƀư geh nau rmok dak, ăp nau khuch rmanh aơ tât mô geh nau ndơn năn, kon se dâu săk, pâl ŭnh lah ăp nau mâp âk ngăn. Ma nau khlay lah nơm ân geh gĭt nau gay ma rklaih nau tât.

          Rnôk aơ, nau kan njrăng rdâng khuch rmanh hôm ăp nau jêr, ntul rlong. Mpeh nau tât khuch tă bah dih, nau khuch âk ngăn tâm rnôk rêh geh tât nau rgâl mhe bah nau rêh jêng kŏ kơt lah nau khuch bah trôk nar lơh, rgâl mhe trôk nar dôl tât jêr rdâng. Mpeh nau dơi tât êng, âk ntŭk ê geh nau kơl an ntuh kơl tâm nau kan njrăng, rdâng nau khuch rmanhl âk nkô̆ nau hôm ê geh dơi uănh njrăngl nau mbơh, nkoch trêng ê geh âk, nau gĭt tât nau kan khuch rmanh ndrel nau njrăng, rdâng khuch rmanh ê geh prêh lơn. Rmôt cán bộ ƀư mhâm nau kan njrăng, rdâng khuch rmnah hôm ê geh nâp ndrel nau dăng, ngăn lah nau dơi kơl săm ân ta ntŭk rnôk geh nau khuch rmanh tât.

          Ntơm bah ăp nau jêr nê, Dak Lak hŏ ƀư nau kan ntĭm nti nau njrăng rdâng nau khuch rmanh gay nchrăp nau blau ndrel nau dơi gay rmôt nai dak si tâm dâng ndơn gĭt, njrăng rdâng ndrel rklaih ăp nau tât bah nau khuch rmanh vay mâp, kơt lah tâm tom ndeh, rmok dak, tŭp tă bah prêh, dâu...ntơm bah nê rdâng năn, mât n’hâm soan, nau rêh bah nŭih geh rmanh.

          Ăp nŭih geh mbơh ndrel ntĭm nau săm kơl an: ndâk tay play nuih, klơm soh, nau uănh năl rnôk mô hôm dăng, rklaih njrăng nau khuch, ăp nhoat ndâk ƀư nau geh tât play nuih, klơm soh, kơl săm, rao ntŭk rmanh yor luh mham, nkô̆ nau dơi rklaih, nau blau rdâng hoch mham; nau kan put ntŭk sôt rmanh; săm rnôk chôt pă nting, ăp nau ndơn năl ndrel nau rklaih; kơl săm rnôk geh dâu; kơl săm rmôt duh ir nar ƀư lêt; năl nau khuch, nau ntrơn leo nŭih ji ân geh đăp mpăn... Nai dak si Bế Thị Thuỳ Nhiên, ntŭk kan nkân njrăng srê ji Dak Lak mbơh:

          Nkô̆ ma hên ŭch lah n’hao nau blau mpeh nau njrăng khuch rmanh ndrel n’hao nau blau săm rnôk ji bôk năp đah ăp nŭih khuch rmanh vay mâp tâm ƀon lan, kơt lah chôt, dâu, rmok dak, ol ndơ...êng nau săm kơl bôk năp tâm ngih dak si, ăp nŭih nai dak si mra nŭih mra dơi mbơh, ntĭm tâm ƀon lan gay n’hao nau dơi ân ngih dak si xã kơt lah nŭih kan nai dak si. Ndrel nkô̆ nau dăch dŭt lah mhâm ƀư pă ân ăp nŭih ƀon lan gĭt nau kan ngăn mpeh nau kơl an săm. Yor rnôk săm bôk năp khlay ngăn păng khuch tât nau geh bah săm ngăn ba kơi nê.

          Nkoch tât jrâu ntĭm nri, yuh Nguyễn Thị Huyền-cán bộ nai dai si tâm Buôn Đôn, mbơh:

          Jrâu ntĭm nti aơ lah nau khlay, tal bôk năp lah săk jăn nơm geh gĭt dơi ăp nau blau mhe. Jêh aơ lah mô lap geh tât khuch bah ăp nau tât kơt lah hăn tâm trong mô lah rmok dak ri nơm mra kơt ƀư ăp nau ma nơm geh kơt tĭng nti rnôk aơ gay ma kơl an rnăk vâl nơm, ƀon lan, ăp nŭih mô lap geh khuch rmanh ri nơm mra geh nau blau gay ma săm năn. Ŭch lah, tâm rơh tât ăp jrâu ntĭm nti, pơk âk lơn nŭih dơi geh râng gay ăp nŭih tât tâm nkual nkoch mbơh tay ân ƀon lan mô lah kon se nti, ngih săm ƀŭt yor ntŭk nê vay geh nau khuch rmanh.

Nau ntĭm nti mô êng n’hao nau gĭt, nau blau săm ma hôm lah rnôk gay ăp cán bộ nŭih kan nai dak si pă mbơh nau kan nau gĭt ngăn, tâm nchră tât ăp nau tât ndal rnôk săm, rgop nau kơl rdâng ân dơi nau tât rnôk geh nau khuch rmanh tâm ƀon lan, kơl an nau rêh ndrel n’hao nau dơi ndâk tay n’hâm soan ân nŭih khuch, n’huch nau khĭt, đăp mpăn ân n’hâm soan ân ƀon lan.

Năm bah năp, Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên ƀa ƀơ wơt dơn ăp nuĭh geh rmanh sôt săk. Yor mô gĭt trong mkra lor bôk năp jêng du đêt nuĭh n’glơi an nău ji jêr bah, đê̆ đŏng khĭt. Bah kơi aơ, nai dak si CKII Nguyễn Doãn Sơn-Groi Kruanh Khoa săm ngăch, Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên mbra mbơh na nê̆ mpeh ăp nău rgâl klach n’hanh ăp trong mkra njrăng n’gang rmanh săk rnglăy, jă kônh wa n’hanh lĕ băl mpôl kâp gŭ djăt.

- Ơi nai dak si, rmanh sôt săk lah mô dơi săm lor bôk năp ngăch, di trong mbra n’glơi an khuch m’hâm ah?

Nai dak si CKII Nguyễn Doãn Sơn: Way nuĭh ji dơi ndơ̆ tât Khoa săm ngăch, Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên geh 2 rmôt rmanh sôt săk êng êng. Rmôt bôk năp lah rmanh bah năp nĕ lĕ tât ngih dak si, lĕ dơi mkra săm lor bôk năp, săm ngăch bah năp nĕ, jêng rnôk hăn tât gưl bah lơ nu nău ji lĕ bah oi, rdêng nuĭh ji đăp mpăn lơn. Rmôt tal 2 lah nuĭh ji dơi ndơ̆ sŏng tât khoa săm ngăch. Rmôt aơ mô dơi săm bôk năp lor, mô dơi nkep nâp bah năp nĕ. Ntĭt nsa geh du hê rmanh geh pă nting bŭt, rnôk nuĭh ƀon lan saơ khân pơng chông sŏng nuĭh ji gŭ nsưng bah kơi ndeh tacxi mô lah ndeh măy gay ndơ̆ tât ngih dak si, mô săm bôk năp lor. Nău ƀư aơ dŭt klach, lah mô lah nuĭh ji geh pă nting chiăng klôt ma chông nuĭh ji hăn dâl ri mbra ƀư khuch âk ntil, ƀư hao sôt pă n’hanh ƀư mbăn tay an nuĭh rmanh, n’glơi an khuch rgâl dŭt yô̆.

- Ndrĭ rnôk mâp nuĭh rmanh sôt săk, nuĭh rmanh an dơi mkra săm lor bôk năp dâl m’hâm, ơi nai dak si?

Nai dak si CKII Nguyễn Doãn Sơn: Đah rmanh sôt săk an uănh tĭng ntil nuĭh ji, uănh lah ta ntŭk geh rmanh, kơt uănh lah mpeh trong n’hâm, mpeh thần kinh, play nuih, trong mham.

Kơt lah rmok dak: bôk năp geh tât trong n’hâm. Rnôk trong n’hâm mô dơi hăn ri mbra ƀư jêng nău mô tŏng oxi, lơn lah mô tŏng oxi rngok. Ma rngok bah he knŭng dơi ât tâm 4 mnĭt, jêng tâm 4 mnĭt rngok dơi geh bah, hôm bah kơi nĕ rngok sĭt tay dŭt đêt n’hanh n’glơi an rwen nĕ lah nuĭh ji rêh rwen rwo nkre re mô lah nuĭh ji geh rwen rngok, lah hun hao mpeh nău mĭn mô uĕh, ƀư nău động kinh. Lah he saơ ơm, mkra uĕh, soih trong nsôr uĕh, đăp mpăn n’hâm, đăp mpăn oxi an nuĭh ji gay trơn hao gưl bah lơ mô lah nuĭh ji geh rlu play nuih ri he săm ngăch rlu trong n’hâm tuần hoàn ơm gay gĭt lơ ơm ri oxi rnok dơi ndơ̆ n’hanh tế bào rngok dơi mât njrăng.

Đah rmanh sôt săk yor dô, dô ntô săk mât njrăng bah dih. Ntô geh nău ƀư lah chŏl nău ji, nking n’gang ăp nău khih lăp tâm mham. N’hanh rnôk he geh dô pơng mbra roh gưl mât njrăng, rnôk aơ knŭng geh ntô kar. Lah mkra mô di ri ăp nău khih mbra lăp dâl tâm trong mham n’hanh hăn lăp mham bah nuĭh ji. Lah ntă êng n’ha si ri mbra hao bih grăi, pơng mô kơl sôt ngăch bah lơn. Ntă kem tho sêk knŭng ƀư n’hŭch duh, kơl ƀư nđik mô kơl uĕh an tâm rnôk sĭt săk ma pơng hôm ƀư mbăn tay sôt bah nuĭh ji.

Đah rmanh prah bah kalơ prêh tŭp, gay dơi năl deh pă chiăng klôt nko, nting gŭih đah nuĭh kan dak si lĕ jêr jêng đah nuĭh ƀon lan mbra lơ jêr lơn. Gay dêr vĭ n’hanh ƀư mbăn lơn, lah geh prah bah kalơ prêh tŭp ri he janh mĭn dâl tât deh pă nting guih, mât nuĭh ji gŭ kơt ơm, jêh nĕ joi du păng kđar gay nkep nuĭh ji tay, kăt nuĭh ji ta păng kđar n’hanh ndơ̆ hăn ngih dak si dăch ngăn. Lah kơt hao ndal nuĭh ji ri pơng mbra ƀư mbăn tay nting guih, geh rnôk mô hŏ tât pă yơn lah mô gĭt trong mkra pơng mbra pă n’hanh dơh tăch rgăn glo, n’glơi an rwen mô dơi bah, kơt mô dơi rek. Lah he nkep nuĭh ji uĕh, rdêng nuĭh ji đăp mpăn ri dơi rêh âk n’hanh rwen n’glơi an nuĭh ji dŭt đêt.

- M’hâm ƀư gay nchrăp njrăng n’hanh n’hŭch khuch rnôk rmanh sôt săk geh tât ơi nai dak si?

Nai dak si CKII Nguyễn Doãn Sơn: Kuăl lah rmanh sôt săk lah ăp nău geh he mô dơi gĭt lor, ndôt ndal. Gay đăp mpăn, he an geh ăp nău wât n’hanh nău blău gay dơi wât ăp nău klach, nău geh rnôk rmanh sôt săk gay geh trong mkra. An geh ăp nău ƀư nkoch trêng, ntĭm an nuĭh ƀon lan trong mkra săm bôk năp ăp ntŭk sôt rmanh khlay. Dơn gĭt moh rmanh dơi ndơ̆ nuĭh ji hăn ngih dak si dăch ngăn, moh rmanh an mât nuĭh ji nâm ơm ta ntŭk gay kâp khân pơng ơh tay. Đah ăp sôt pă ma he mô geh way kan mpeh mkra săm lor ri jêng ôp đah nuĭh kan dak si dăch ngăn gay ndrel mkra săm lor ta ntŭk mô lah dŏng điện thoại pơk loa bah dih đah nuĭh kan dak si khân pơng ntĭm mkra săm lor, kơt nĕ mbra đăp mpăn an nuĭh ji.

- Dăn lah uĕh ăp nău nkoch dŭt uĕh bah nai dak si!