VOV4.M’nông – Duh rtoh luh trong mham lah nău ji tâm tưp ngăch yor kaman Dengue lơh. Ji ntưp bah nu^h aơ tât nu^h êng tă bah têl kăp bah măch (khoa học kuăl lah Ades Aegypti). Aơ lah nău ji geh nău ntưp ngăch, mô geh vaccine njrăng n’gang ji n’hanh dak si săm tam. Nu^h ji ntưp duh rtoh luh trong mham lah mô dơi saơ, nchroh, săm ngăch, di trong mbra geh kh^t nu^h. yor nê, ăp nu^h an njrăng năp wât njrăng n’gang nău ji aơ an săk nơm, rnăk wâl, dêr njrăng ăp nău klach, khuch tât săk soan, nău rêh.

Dak lak dôl lvang hô bah yan mih, rnôk dơh an măch rwanh [ư ji duh rtoh trong mham rơ\ n’hanh hun hao. Rnôk deh tăp, măch way săch deh ntu\k kloh ue\h, pơng mô deh ntu\k n’hâm ngo, dak djơh, sor [ơh kơt ăp nu^h m^n. Tăp măch dơh krêp tâm ăp ndơ n’gâr dak kơt yăng, gri, bể… n’hanh dơi nkân âk khay tâm ntu\k ntô nsơh ranh, knu\ng geh dak ri deh tăp dâl. Yor nê ăp trong rêng ji duh rtoh trong mham dơi deh ngăch n’hanh hun hao âk tâm yan mih. Ne\ lah nkô| nău [ư rnoh nu^h ji ntưp duh rtoh trong mham hao tâm lvang bah khay 4 tât khay 10 ăp năm. Yơn lah, t^ng uănh nđôi bah nău kan dak si, đêt năm dacưh aơ, mô đêt ăp nu^h ji duh rtoh trong mham dơi saơ tâm yan wai. Nkô| nău lah yor âk rnăk, lơn lah ta nkual [on têh geh bên ntêm dak do\ng. Ăp ndơ do\ng dak aơ lah mô dơi ku\p mbra jêng ntu\k ue\h an măch deh tăp.

Nai dak si Lê Phúc-Groi kruanh ntu\k kan uănh nđôi kop ji n’gor an g^t:

“Duh rtoh trong mham hun hao geh tât măch. Lơn lah tâm yan mih, mih âk dak nkân âk. Dak nkân âk ma he mô dơi jăng lơi ăp ndơ n’gâr dak mô khlay ri na nê| măch mbra deh tăp n’hanh hun hao jêng tăp rhoai măch, ne\ lah duh rtoh trong mham ntưp nga\ch, jêng, ăp khay yan mih lơn lah khay 7, khay 8 lah khay hô ngăn. T^ng m^n njêng bah Dak lak, ri khay 7, khay 8 rnôk duh rtoh trong mham”.

Kaman [ư ji duh rtoh trong mham geh 4 tuýp geh: D1, D2, D3, D4. du hê knu\ng geh cho\l nău ji rnôk ntưp ngoay tâm 4 tuýp kaman bah lơ. Yor nê, mpeh lý thuyết, du hê dơi ntưp duh rtoh trong mham âk tơ\ tâm nău rêh. Duh rtoh trong mham geh duh na nao, jêr bah duh, ji bôk âk, duh rtoh trong mham n’hanh luh mham jêng tât kroh mham, hu\ch huyết áp yor hu\ch rnoh mham n’hanh kroh mham ntoh yor fuh jo\. Rnôk trăm ji bah 3-6 nar, du đêt nu^h jo\ tât 15 nar, jêh ne\ ntoh duh ndal (jo\ bah 2-7 nar), nu^h o\k r’ah, ji ol, ji ntu măt, ji soan, nkre ji mlông dơ\, m’ưm ho\k, ji hok, ji bah dâng nuih n’hanh ji ndul djroh. Ta kon kon se, ji mlong dơ\ n’hanh ji ndul lah ăp nău ji saơ lor. Duh mbra hu\ch tâm nar tal 3 tât nar tal 8 n’hanh geh rtoh luh đêt (rtoh luh ta ntô, têl mham, huch mham jâng sêk mô lah luh mham muh mô lah le\ bar). Nu^h mbăn geh luh mham proch klơm (luh mham trong proch, leh), di khay mô r^ng jo\, hoch mham (ta bu ur) n’hanh geh hao ndal. Rtoh luh mham ta ntô, geh rnôk chiăt, bôk năp ta săk n’hanh rêng hvi t^ng trong ly tâm tât ăp nglău, măt, mpang ty n’hanh jâng. Duh rtoh luh mham đêt, mô geh hao ndal mô lah geh hao yưn dơi săm ue\h, nu^h ji ngăch bah. Bôl ndr^, geh du đêt nu^h ji mbăn jêng tât du đêt nău ji, klach tât nău rêh.

Nai dak si Lê Phúc, Groi Ntu\k uănh nđôi kop ji n’gor lah:

“Gay njrăng ji duh rtoh luh trong mham, trong mkra ue\h ngăn lah mât njrăng săk nơm, bôk năp b^ch an kăt mu\ng. tâm rnôk ôi ơm n’hanh kêng măng măch rêh du\t âk jêng he an nsoh kho ao jong ty, mô lah do\ng ăp trong mkra kơt kem mhing, ntru măch gay njrăng săk nơm n’hanh rnăk wâl. Yơn nău khlay n’hanh di ngăn lah nkh^t tu ndru\ng măch, jăng ăp ntu\k măch deh tăp. Tal 3, rlău ma ăp trong njrăng n’gang ue\h ngăn ri geh ăp nău têl bah ji duh rtoh trong mham an tât n’gâng kan dak si gay dơi nt^m, but uănh n’hanh săm ngăch, dêr an ta jay”.

A[aơ, duh rtoh trong mham mô geh vaccine njrăng n’gang ji n’hanh dak si săm tam. Nău săm ji knu\ng geh ăp nău [ư uănh nđôi n’hanh mât săm kơt ntop kơl ăp nău kan khlay an săk. Rnôk geh duh rtoh trong mham, tâm rnôk geh, ji dơi rgâl bah rnoh đêt tât rnoh mbăn ngăch, yor nê, nu^h ji rnôk geh duh hô ndal 39-40 độ C, jo\ bah 2 nar let lơ, jêr bah duh, ji bôk hô ta ndăl kleng, bah kơi măt, rtoh luh… an ndơ\ nu^h ji tât dâl ngih dak si gay dơi nai dak si uănh, nchroh n’hanh uănh nđôi, săm ăp nău ji êng gay dêr ăp nău geh hô an nu^h ji; nkre [ư t^ng ăp trong mkra t^ng nt^m đă bah N’gâng kan dak si, kơt: nsrôih nkh^t măch n’hanh dêr măch kăp; răk rao ntu\k ntô kloh ue\h, aih ang; [a [ơ rgum, jăng ăp ndơ njo\k geh dak; ku\p ăp ndơ do\ng n’gar dak do\ng, tâm rgop đah nău kan dak si tâm trong kan njrăng n’gang srê.

Nu^h rblang: Y Sưng Phê Ja