Nklang ntŭk gŭ rêh văn hóa Tây Nguyên, geh ăp kon nuĭh rŭ hôch mât ndray “huêng chĭng” ma tôr djăt đăng hăr n’hanh mpang ti jôn rbăn. Ta ƀon pâl nđaih Akô Dhông, n’gor Dak Lak, bu mprơ ntoh lư Y Bhiông Niê (nuĭh Rđe) dêh rnhôn goh tĭng nău nteh, joi tay nău nteh di an bor chĭng gong rhŏ an năch. Ta xã Đức Lập, n’gor Lâm Đồng, bu mprơ ntoh lư ƀon lan Y Kri (nuĭh Bu Nong) way hôm gân djăng trêng nti tay kỹ thuật chraih chĭng an druh ndăm đŏng. Ta buôn Kon Wang, xã Tân Tiến, n’gor Dak Lak, bu mprơ Thiap (nuĭh Xơ Đăng) lĕ nuih n’hâm trêng nti tay chĭng gong, n’hanh hŏ njêng geh 4 rmôt chĭng gong- mpât mprơ. Ntơm bah mpang ti n’hanh nuih n’hâm bah ăp bu mprơ nê, nău nteh chĭng gong Tây Nguyên dơi sĭt jêng tay, mât ndray n’hanh rêng lam. Nê lah ndơ geh ƀư pâl nđaih văn hóa uĕh êng ta Tây Nguyên.

Nău nteh huêng khlay ma khuh n’gor bah nău nteh chĭng gong, nter ntăt bah nău nteh đơn ting ning, n’gloh hvi bah nău nteh đơn klông pút; jôn rbăn, ma rngân jru bah ăp nău mpât mprơ Xơ Đăng hŏ lăp tâm săk wa Thiap ntơm bah kon se jê̆. Rnôk tât dâk têh ndăm, wa Thiap, ta buôn Kon Wang, xã Tân Tiến, n’gor Dak Lak, hŏ tĭng ƀư nău wơl geh bah he:

“Nklăp năm 2005, gâp joi tât ăp bu mprơ tâm ƀon gay tĭng nti tŭr chĭng goh gong. Yor nău gân djăng gâp nsrôih kơt nti, hŏ geh nău blău bôk năp. Tât aƀaơ hŏ trêng nti tay n’hanh njêng geh 4 rmôt chĭng gong tâm nê geh 2 rmôt  chĭng gong nuĭh dâk druh ndăm n’hanh 2 rmôt chĭng gong druh ndăm rchong. Gâp ntĭm ma lĕ nuih n’hâm bah he, mô geh nău  nchâp đă mô lah gay joi geh wăng sa đêt. Djăt ma tăng nău nteh chĭng gong hôm ƀư tay an nuih n’hâm gâp nđơr tay, mô dơi đăp gŭ du ntŭk. Yor kơt nê̆, gâp mô ƀư roh chĭng gong, nău nteh bah chĭng gong u che he kăl e nơh’’.

Aƀaơ, che Thiap dơi  jao nău kan mât ndray bar bor chĭng gong ơm yău bah ƀon, lah: Du bor chĭng gong Hlêng, geh 12 mblâm n’hanh du bor chĭng Boa, geh 6 mblâm. Rnôk tâm ƀon geh nău ngêt sa têh, mô lah nău kan văn hóa chính trị ta ntŭk ân dŏng chĭng gong ri che Thiap leo ntĭm nti nuĭh tŭr goh na nê̆.

Bah meng nê, che Thiap hôm pơk ăp jrô trêng nti chĭng gong an rơh druh ndăm đŏng. Tă bah nuĭh râng nti âk, păng ân lôk ƀư tay đĭng dưt rla (chêng kơlá) gay lĕ dĭng nuĭh geh ndơ ma nti da dê. Rnôk ăp kon se hŏ jôn rbăn đah dĭng dưt rla, mơ nti chĭng gong ngăn. Oh A Yih, 13 năm deh, ta buôn Kon Wang, an gĭt:

“Gâp dŭt ŭch kơt nti chĭng gong, tât aƀaơ gâp nti hŏ 5 khay hôm, gâp tŭr goh hăr 2 nău chĭng’.’    

Nău nteh khuh n’gôr bah chĭng gong geh suan wăch rgum dŭt dăng đah ƀon lan. mô dơn oh kon nuĭh Xơ Đăng tâm buôn Kon Wang ma oh kon ta ƀon êng ƀa ƀă tĭng nti tŭr goh chĭng gong ta jay che Thiap đŏng. Ăp rmôt chĭng gong tă bah che Thiap njêng hŏ râng âk rơh nchreng an uănh, liên hoan tŭr goh chĭng gong n’hanh geh âk ndơ nkhôm rnê âk.   

Rlău ma nău dŏng  n’hanh trêng nti chĭng gong, che Thiap hôm rgum joi, lôk ƀư n’hanh goh đơn ting ning đah âk nău mprơ êng êng đŏng. Păng nchih nău mhe an ăp nău mpât mprơ tĭng nău mprơ rơngê, ting ting… wa A Điêt, cán bộ văn hóa - thông tin xã Tân Tiến, n’gor Dak Lak an gĭt: che Thiap lah nuĭh blău  âk ntil ndơ, nsrôih mât ndray săk tơm rnoi nuĭh, nkre nkơnh n’hơ rup gui ta ntŭk. Lơn lah xã Tân Tiến dôl rdâk njêng trong ntĭt leo pâl nđaih nsum mpôl lam ƀon  lan, mô dơi lah mô geh nău kan văn hóa chĭng gong.

“Che Thiap hŏ rgop tâm nău mât ndray n’hanh ntik n’hao săk tơm văn hóa way ơm bah rnoi mpôl đê̆ ta ntŭk. Gâp nsing nơm n’hanh mô dơi rlăch che Thiap, ma nău gĭt blău n’hanh n’hâm suan, păng hŏ ‘’rlay kah’’ nău nteh huêng chĭng bah rnoi Xơ Đăng dơi n’gloh lot ngai’’.

Ntơm bah nău nđơr gĭt blău đah ndơ uh goh rnoi mpôl đê̆, che Thiap hŏ rong an lĕ nuih n’hâm an nău mât ndray n’hanh rêng lam ntŭr rêh văn hóa chĭng gong- drăp ndơ ơm yău ntlơi an tay mô mpơl săk bah ntil kon nuĭh. Đah mpang ti jôn  rbăn n’hanh play nuih nghệ sĩ, păng mô dơn mât ndray nău nteh huêng khlay bah chĭng gong, ting ning, klông pút, ma hôm rdâk tay nău rŏng mpât mprơ an rơdh kơn mom ndăm, kơl âk kon se jê̆ joi saơ nău n’hao êng săk n’hanh săk tơm rnoi nuĭh ma tĭng râp chĭng gong, nău nteh goh đơn...

Hôm tâm ƀon pâl n’aih nsum mpôl Ako Dhông, tâm Phường Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak, nau ueh ơm bah rnoi Rđe dôl geh ƀư ueh, bu năch tât ta aơ mô êng hăn uănh ăp ngih jong, ngêt cà phê ndrel ăp ndơ sa kah bah rnoi Rđe ma hôm uănh ăp nau ueh ơm bah chĭng gong ueh.

Gay nchrăp ân ueh ân nau ƀư tur chĭng goh gong tâm dŭt pơh, bu ranh Y’Bhông Niê, rnoi Rđe hŏ dŏng lôch du nả gay chrah ân ueh chĭng Knah (chĭng mô geh bŭn) ân nau tăng nteh ueh lơn. Dôl ma djôt nôp gay dŏng ân nau chrah chĭng, goh ăp play chĭng, bu ranh Y’Bhông Niê, nkoch:

‘Gay ƀư ân ueh chĭng Knah ri jêr ngăn, kŏ mô di lah nau nơih ôh. Rnôk aơ tâm ƀon knŭng hôm geh đê̆ dơm nŭih blau chrah chĭng, bol ma blau goh gong kđôi, yơn chrah chĭng ri jêr ngăn. Chrah mhâm ƀư ân tur ân tăng nteh têh, ntŭk nơm tur ân păng tăng jê̆, ntŭk  tur ân rsang, tâm di nteh chĭng Knah tur lor, tur ba kơi, tur bar ding. Păng jêr lah ntŭk nê. Geh âk đŏng âk jrâu nti chrah chĭng, nklăp 40 jrâu tâm Dak Lak aơ hôm, gâp ŭch ăp ƀon kŏ geh nŭih blau chrah chĭng, yor tâm Dak Lak aơ ri hôm đê̆ dơm nŭih blau. Ntă nŭih geh chĭng kŏ leo ân gâp chrah an, gâp mô dơi ƀư ri kŏ mô geh nŭih blau ƀư ơm”.

Nkoch tât nau blau chrah chĭng, bu ranh Y’Bhông Niê mbơh: Bah năp nơh bu dŏng ăp nau kan chrah chĭng êng êng, yơn rnôk aơ ri bu knŭng goh ma nôp doưng ân chĭng, ŭch geh nteh têh ri goh ntơm tâm trôm luh bah dih, ŭch chrah ân dêh ri goh ntơm bah dih lăp tâm trôm; nsing tâm ăp ntil nteh êng bah chĭng, mô lah lĕ ma blah chĭng. Yơn lah, tĭng wa Y’Bhông Niê, gay dơi geh nteh chĭng ân tâm di nŭih chrah ân geh nau gơih, nau blau mơ.

‘Gay chrah chĭng ân ueh, ê lor nơm ân geh ŭch ma nau kan aơ, nŭih chrah ân geh nau ŭch ngăn, kơt lah nơm ân geh ŭch ma huêng nơm ri mơ tâm di, ri mơ dơi geh kơt nau ma nơm ŭch. Ân geh kơt tĭng nti mro, jêh ri geh nau ŭch ngăn ri mơ nơm mơng ndrel blau chrah”.

Ntơm bah kăl e, chĭng mô dơi mô geh tâm nau rêh bah kônh wa ăp rnoi mpôl đê̆ tâm Tây Nguyên, nŭih blau tur chĭng, goh gong âk ngăn, hôm nuưih blau chrah chĭng ri mô geh âk. Tâm xã Đức Lập, n’gor Lâm Đồng, wa Y’Kri (rnoi Bunong) hŏ geh Kruanh dak pă ân nau dơi Nghệ nhân nhân dân tâm nau kan chrah chĭng. Mô êng geh nau blau bah 16 blah chĭng bah rnoi Bunong, wa hôm ndrel ma rmôt chĭng bah nơm blau tur 36 nau chĭng mhe:

“Ăp nau chĭng nê, rmôt chĭng kŏ leo tur gay ma tâm n’ur ăp ntŭk ƀư nau rgum rƀŭn tâm Lâm Đồng, Gia Lai, Dak Lak. Ăp rnôk hăn tâm n’ur ri kŏ geh nau nkhôm rnê da dê. Gâp geh bu kơp dơn lah nghệ nhân nhân dân mpeh nau tur chĭng, chrah chĭng, blau ndrĭng nau tur chĭng mhe”.

Nghệ nhân nhân dân Y’Kri nsôih ntĭm nti nau tur chĭng ân kon se nti ăp ngih săm ƀŭt tâm lam n’gor, ntĭm nti nau tur chĭng, chrah chĭng tâm ăp ƀon lan gay kơl an nau rgum rƀŭn nau ơm yau tâm ăp ƀon lan, gay ƀư nau rhŏ ân nau pâl n’aih nsum mpôl tâm ƀon lan. Gay chrah chĭng, mô di lah knŭng geh mpang ty blau, ma nau khlay ngăn nê lah nơm ân geh nau blau djăt nteh chĭng, geh nau dơi saơ ăp ntŭk mô geh tâm di, tâm ban, bol ma jê̆ ngăn. Nghệ nhân nhân dân Y’Kri mbơh “gay dơi geh kuăl huêng ăp mlah chĭng nteh mô tâm di ân păng plŏ ân tâm di ri lah nau ƀư ân kơt tĭng nti jŏ jong ngăn, nchiăr nti đŏng.

“Nơm ân geh dŏng nôp bu dŏng gay ma chrah chĭng, goh ngăn tâm chĭng ân tât nau nteh chĭng ân nteh tâm di ngăn ri mơ di. Tâm bor chĭng ma nơm chrah ân geh nteh ân tâm ban”.

Bu ranh Y’Bhông Niê ndrel nghệ nhân nhân dân Y’Kri lah ăp nŭih hôm đê̆ ngăn tâm Tây Nguyên hôm dơi geh  blau nau dơi ndrel nau blau, ŭch ma nau chrah chĭng. Ntơm bah mpang ty blau ndrel bôk tôr blau djăt nteh chĭng tâm di ngăn bah ăp bu ranh, ăp bor chĭng lŏ nteh ueh, nteh ngai lơn tâm nklang bri yôk prêh, geh n’ăp ma “huêng” bah rnoi Rđe ndrel Bunong plŏ tay đah nau rêh rnôk aơ, rgop nau mât ndrel ƀư rêng lơn nau ơm yau tur chĭng goh gong, tŏng dơi nau ŭch bah bu năch ăp rnôk tât ma nkuăl neh Tây Nguyên.