Leo mpôl hên plơ̆ sĭt ta dak me Đăk Kar, xã Quảng Tín, n’gor Lâm Đồng, Nghệ nhân Điêủ Đum ta ƀon Bu Bir, dŭt rhơn an gĭt, aơ lah ntŭk nuĭh Bunong geh saơ bor gong lŭ bôk năp. Wa rhơn nkoch tay nău bor gong lŭ bâh nuĭh Bunong aơ.

 “Bâh ntơm kăl e, tâm ăp nar rhơn, geh nău kuăl brah têh, rhơn ngih lăp jay mhe, rhơn ba mhe n’hanh ăp nău way ƀư brah kon nuĭh, nuĭh Bunong goh gong lŭ. Gong lŭ lah ntil ndơ bâh kăl e, dŏng gay ma rhơn tâm rơh tâm nđur ta ƀon, djăt nteh ueh ngăn. Nău nteh bâh gong lŭ dŭt n’gloh, lot ngai olam ƀon lan ăp nuĭh geh tăng da dê. Nău nteh bâh gong lŭ kơt nteh chĭng đŏng”.

Gong lŭ Đăk Kar ma bu gru Điểu Đum nkoch tât aƀaơ dôl geh pla ta Ntŭk pal n’hơ ndơ nteh (Bảo Tàng n’gor Lâm Đồng). Yuh Chu Thị Nga- nuĭh ntĭm leo mbơh rblang pah kan ta ntŭk pla n’hơ ăp ntil ndơ nteh vơt năch, ntŭk pla n’hơ geh pă jêng 7 bôk nău, đah nău nteh ueh êng bâh âk ntil ndơ, geh: nău nteh bâh lŭ,  nău nteh bâh sial, nău nteh bâh ŭnh, nău nteh bâh dak, nău nteh bâh si, nău nteh bâh ang n’hanh nău nteh bâh kon nuii\h.

“Aơ lah ntŭk nteh bâh lŭ. Aơ lah bor gong lŭ Đăk Kar geh saơ ta khay 6/1993 ta xã Quảng Tín, nkuăl Đăk Rlâp n’gor Đăk Nông ơm. Păng geh 3 mblâm mâng lŭ kơt aơ, ting nău Bu nong lah Tru, Trơ n’hanh Tê nĕ lah bơ̆, mê̆ n’hanh kon. Tĭng ăp nuĭh kan mĭn uănh rĭ bor gong lŭ aơ geh nău nkra tay bâh ăp mpang ti kon nuĭh, geh năm jŏ bâh rach năm tal I ta năp Công nguyên. Hôm aơ lah bor gong lŭ Đăk Sơn mhe geh Thủ tướng Chính phủ Kơp dơn lah ntil ndơ khlay bâh ngih dak ta khay 12/2024.

Ntil ndơ khlăy Ngih dak- Bor gong lŭ Đăk Sơn- geh saơ rlău 10 năm ba năp, ta xã Nam Xuân, nkuăl Krông Nô, n’gor Đăk Nông ơm aƀaơ lah xã Đăk Săk n’gor Lâm Đồng. Bor gong lŭ geh 16 mâng lŭ, nsĭt tay nău khlăy mpeh ndơ ơm yău, nău nkoch trêng n’hanh nău ueh êng. PGS.TS Bùi Văn Liêm, Groi kruanh Hội khảo cổ học Việt Nam,k Uỷ viên Hội đồng di sản văn hoá ngih dak lah na nê̆, Gong lŭ Đăk Sơn lah ntil ndơ ơm yău kăl e, an saơ nău rêh ueh êng nău mĭn gĭt rbăng âk ntil bâh ƀon lan ta rơh bâh kăl e, lah na nê̆ tu tơm ntoh lư bâh nkual neh Tây Nguyên.

“ Gong lŭ  Đăk Sơn  lah ntil ndơ khlăy bâh ngih dak, ngoăy tâm âk ntil ndơ khlăy bâh Đăk Nông ơm, Lâm Đồng aƀaơ. Bor gong lŭ  aơ dŭt ueh ngăn  bâh nău săch ntil ndơ ơm tât kĩ thuật nkra njêng dŭt ueh đah nău gph dut blău bâhnău koh, tiăr lŭ. Gâp dăn đă UBND , sở văn hoá, thể thao n’hanh du lịch n’gor Lâm Đồng mbơh tơih dâl ăp trong kan an geh ƀư săk rnglăy lơn tay tâm nău mât, mât dŏng, mât rbăy n’hao ăp nău khlăy bâh lịch sử văn hoá ntil ndơ khlăy bâh Gong lŭ Đăk Sơn”. 

Ta trong pâl nđaih  uănh gĭt nău Công viên điạ chất lam ntur neh UNESCO Đăk Nông - “Nkual neh  Ndru me bâh ăp ntil ndơ nteh”, geh ntŭk pla n’hơ gong lŭ ta ƀon Dăk Rmoan, phường Nam Gia Nghiã, n’gor Lâm Đồng. Ta aơ, geh 57 ntil ndơ  uh goh bâh ăp mpôl rnoi ta lam ntur neh, tâm nĕ geh gong lŭ, chĭng gong n’hanh ăp ntil ndơ uh goh nteh way êng bâh nuĭh Bunong. Bu gru Y Kri ƀon Jun Juh, xã Đức Lập, n’gor Lâm Đồng rhơn nkoch, chĭng gong lah ntil ndơ tơm tâm ăp lễ hội, dăch bên đah nău rêh huêng khlăy, gay ma nkoch nău rhơn, nău rngot tâm nău rêh.

 “Nău nteh chĭng gong kơt lah ơm geh tâm săk mham gâp hôm. Nău nteh chĭng kơt lah huêng gâp nơm. Kanŭng tăng nteh chĭng dơm lagh gâp tât dâl gay ma ndrel joat tĭng nău nteh chĭng. Kăl e nơh geh âk nău kuăl brah. Ăp tơ̆ lôch tuch tăm lĕ geh ƀư kuăl brah da dê kơt lôch tuch ba,  rek ba, rhơn ba mhe lĕ geh ƀư brah da dê. Kanŭng 1mblâm djăr, du yăng ndrănh lah lĕ du ƀon rgum tât gay ma tŭr chĭng, njroh mprơ lĕ ma măng, mô gĭt ŏ r’ah. Kanŭng geh djăt nău nteh chĭng, tâm nuih n’hâm rhơn ngăn”.

         Ăp năm dăch aơ, nău kan văn hóa n’gor Lâm Đồng dŭt uănh kơl đah trong kan mât ndrăy ăp drăp ndơ văn hóa ăp rnoi nuĭh ta ntŭk, geh soan uĕh an công viên địa chất lam ntŭr neh UNESCO Dak Nông. Tâm nĕ geh nău rdâk tay ăp nău ƀư brah, nău way ơm bah nuĭh Bunong kơt: Ƀư brah boăt nthoi nuih n’hâm, Ƀư brah săk soan, ƀư rhơn ba mhe, Ƀư brah dăn mih bôk yan, ƀư brah ntăm njuh brah ba.... Ăp ƀư brah lĕ geh ntŭk ntô ƀư an ăp ntil âm nhạc way ơm, rdâk hao nău uĕh “Ntŭk luh bah ăp nteh er”.

Ta trong hăn uănh joi Công viên địa chất lam ntŭr neh UNESCO Dak Nông, năch pâl nđaih dơi râng ƀư ngăn ăp ƀư brah way ơm bah ƀon lan ăp rnoi mpôl đêt, tâm nĕ geh Ƀư brah Tăm Blang Mprang Ƀon (ƀư brah n’gar ƀon tăm njuh) bah nuĭh Bunong ta Ntil ndơ ƀư Drăp ndơ văn hóa mô mpơl săk lam dak.

      " Ơi brah ba, brah bri, brah dak, brah yôk hăn sĭt ta aơ sa rpu nŭng nar, poăch sŭr kêng măng, măng ngêt ndrănh yăng, rhơn ba săk play. Ndrel sa piăng ba mhe đah poăch djăr, dăn brah kơl an, mât njrăng an mir ba ƀon lan gâp dơi uĕh jêng, dơi săk play; nking n’gang mô an mpa bri phah, dăn ăp brah mât njrăng an ƀon lan ngăch dăng, uĕh lăng".

          Nĕ lah nău ôp brah tâm Ƀư brah way ơm bah Nuĭh Bunong dơi ƀư ta xă Nâm Nung, n’gor Lâm Đồng. Nău ƀư aơ yor Ban mât uănh Công viên địa chất lam ntŭr neh UNESCO Dak Nông ƀư gay mât ndrăy n’hanh mpla nsơ drăp ndơ văn hóa uĕh bah nuĭh Bunong tâm trong pâl nđaih geh bôk nău “Trường ca cua nước và lửa”. Bu ranh ƀon Y Xuyên nghệ nhân ưu tú ta xă Nâm Nung dŭt rhơn rnôk ƀư brah way ơm bah nuĭh Bunong dơi ƀư tay. " Mpôl hên kăl e ngêt sa ƀư brah tâm ƀon. Djăty chĭng gông lah kônh wa ƀon lan gĭt geh ƀư brah têh, tât wăch êng, ngêt sa tâm nđŭr răm tâm rnglăp ndrel. Nĕ lah ăp ƀư brah rhơn năm deh mô lah lăp jay mhe, Rhơn ba mhe.... kônh wa bah ƀon aơ hăn ƀon êng; djăt tăng chĭng lah tât. Nău rêh aƀaơ dŭt ŭch mât ndrăy văn hóa way ơm kăl e. Ndrĭ jêng dŭt ŭch nău uănh kơl Đảng n’hanh Ngih dak ntuh kơl tay, gay chĭng gông n’hanh ƀư brah boh ba, nău mprơ Bunong mô an roh rui. An mât ndrăy văn hóa way ơm kơt kăl e.

           Lăp rơh dŭt năm, nuĭh Bunong ƀư bra rhơn piăng ba mhe. Nău ƀư brah aơ mô knŭng geh âk nău khlay văn hóa uĕh đah nău tĭng brah yang, huêng tơm ba, tơm lŏ mir khlay ngăn tâm nău rêh nkra njêng n’hanh gŭ âm bah kônh wa ma hôm mpơl nău tâm rnglăp, mpŏng nău đăp mpăn an rnăk wâl, ƀon lan. Wa Y Tiêng, ta xă Nâm Nung, n’gor Lâm Đồng an gĭt: "Ƀư brah huêng ba, kuăl huêng ba lah dŭt khlay ngăn, nar rgum bah ƀon lan, kơt nar tết aƀaơ. Jêh lĕ wơt huêng ba sĭt jay, kăch ba dŭt bôk năp ta mir djôt sĭt peh n’gôn pianưg đah ba mhe bôk năp gay jă lĕ kônh wa tât sa răm. Bôk năp lah ƀư brah ba mhe jêh nĕ tât ƀư rhơn săk soan an kon sau tâm jay đah ăp dông piăng geh m’êt, poăch sŭr, ndrănh... nsơr an brah yang.

 Tâm ban, ƀon Pi Nao, xă Nhân Cơ, n’gor Lâm Đồng lah ngoăy tâm ăp ntŭk pâl nđaih nsum mpôl ta Công viên địa chất lam ntŭr neh UNESCO Dak Nông. Knŭng djăt nău chĭng “Wơt năch” n’gŭr răm, tâm ntop nău mprơ ndrel nău njroh rƀan r’ên bah rmôt nghệ nhân lĕ dơi saơ nău răm, nău wât năch bah kônh wa ntŭk aơ. Wa K’Bang-Kruanh ƀon Pi Nao an gĭt ƀư rhơn ba mhe lah nău ƀư brah dŭt khlay bah nuĭh Bunong dơi ƀư jêh rnôk lĕ jeh kăch mprah. " Ƀon mpôl hên ƀư brah rhơn yan gay mpơl tay ăp nău pâl way ơm kơt ăp nău ƀư văn hóa way ơm bah rnoi mpôl đêt. Tâm nĕ geh rơh tâm rloh peh ba, n’gôn piăng, tanh dông, tŭr chĭng, cheh tanh, ngêt ndrănh yăng, mprơ ot ndrong. Ƀư brah rhơn ba mhe gay an rơh druh ndăm dơi saơ ăp nău khlay way ơm bah u che, n’hanh gĭt mât rƀăy n’hanh ƀư uĕh ăp nău khlay văn hóa bah rnoi bu nuĭh Bunong he.

Wa Lê Thị Hồng An-Tă ƀư Groi kruanh Ban rnâng kan Ban mât uănh Công viên địa chất lam ntŭr neh UNESCO Dak Nông, mĭn lah: Nău ƀư an geh nău êng mham bah công viên aơ mô knŭng ta nău uĕh neh ntu ma hôm ta “gưl huêng” văn hóa uĕh. Dơi moh lah “ntŭk luh ăp nău nteh er”, nkual neh aơ lah ntŭk rgum văn hóa bah rlău 40 rnoi nuĭh geh: Bunong, Êđê, Mạ, Yuăn, Tày, Nùng, Dao.... Lĕ rngôch lĕ jêng du ntŭk ntô văn hóa âk rup gui, ntơr uĕh n’hanh ngăn ngên. "Công viên địa chất Dak Nông lah ntŭk rgum bah 40 rnoi nuĭh oh nô. “Ntŭk luh bah ăp nteh er” ƀư bôk năp lah nteh er bah bri dak, bah tơm si n’ha nkao, bah nteh sor dak, dak leng, mô lah nău rêh mhe. N’hanh du nău khlay, nĕ lah nteh bah kon nuĭh”. Tâm 40 rnoi nuĭh oh nô aơ ri geh 40 nău ngơi, bâr ngơi. Nău ơm ơm bah nteh bâh kon nuĭh, nĕ lah âm nhạc dân gian; geh nău mprơ, geh mboăt n’hôm bah 40 rnoi nuĭh nĕ; mboăt n’hôm chĭng gông bah geh ơm, bah gông lŭ, bah rla, si, bah nkong rpoăl jêng geh nău nteh. Ta aơ “Ntŭk luh bah ăp nteh er”, rlău 40 rnoh nuĭh bah nơm, rnôk ƀư pâl nđaih ri mbra rgum bah 5 nkuel neh 4 dak lêng sĭt ta aơ, hôm ƀa ƀă dơi joi nău mprơ, chĭng gông mboăt n’hâm bah ăp rnoi nuĭh ta lam ntŭr neh, mbra dŭt n’hâm uĕh.