Ôp brah ndrâm dak lah du nău way ơm geh bah kăl e bah âk rnoi mpôl đê̆ ta Tây Nguyên, mpơl nău uănh khlay đah tơm dak – tơm rêh bah ƀon lan. ăp năm mhe aơ, đah nău ntuh kơl bah n’gâng kan văn hóa, nău way ôp brah dak hŏ dơi kônh  wa ta âk ƀon lan rdâk rêh tay, rgop mât ndray rup uĕh văn hóa bah rnoi nuĭh he, nkre njêng du ndơ geh ƀư pâl nđaih uĕh an năch wăch rgum.

Ta xã n’har bri Buôn Đôn, n’gor Dak Lak, nău way ôp brah dak dơi kônh wa Bu Nong Preh ƀư ăp năm đah nău hôr gay nkah gĭt brah dak hŏ an luh tu dak uĕh rsang gay dŏng. Nău way ôp brah dak ƀư rnôk kônh wa hŏ kăch rek jêh lĕ rngôch.

Ntơm bah ơm ôi, jâng gung jay rgum ƀon buôn Đôn, n’gor Dak Lak hŏ khuh n’gôr. Ăp nuĭh du nău kan, ntơm bah nchrăp ndrănh yănh, gŭch sŭr, prung mƀêt, dăp dông puăch ôp brah…lĕ dĭng nuĭh  mô ru da dê. Wa Y Lươm Knul an gĭt, kônh wa ƀư nău way ôp brah dak ta ndrâm dak Bay Rong mpeh buôn Đôn. Bol nău ƀư ôp brah dak bah du ƀon yơn kônh wa ăp ƀon kiău ma tât nsum rhơn da dê, njêng khuh n’gôr tâm ban kơt nar ngêt sa têh.

“Ta Buôn Đôn, nău way ƀư ôp brah ndrâm dak geh nkô̆ hôr dŭt khlay đah nuĭh ƀon lan Bu nong. Aơ lah du nău way, săk ntơr uĕh êng dŭt jŏ ơm bah u che ntlơi an tay tât aƀaơ, nkre đah nău rêh bah nuĭh ƀon lan. Lor rnôk ƀư ôp brah ndrâm dak dja ri n’gâng kan ta ntŭk geh nău nchrăp, jă hop bu ranh ƀon, kruanh thôn, ăp nuĭh blău răch brah, ăp nuĭh hăr blău, ân tâm pă nău kan moh nuĭh moh ndơ ƀư”.

Tĭng nău way bah nuĭh Bu Nong, ôp brah ndrâm dak geh nkô̆ hôr nkah gĭt huêng brah yang, brah dak me, dak diăng hŏ an ƀon lan mih lăng  prăng uĕh, mbo ba jŭr geh; nuĭh ƀon lan n’hâm suan ngăch dăng gay pah kan jan sa, rdâk njêng nău rêh hơm răm. Nău way ôp brah ndrâm dak dơi ƀư rnôk ƀon lan hŏ kăch rek lôch ƀhiău, ăp nuĭh ndrel jik kuah kloh uĕh ndrâm dak n’hanh nchrăp an du năm tuch tăm mhe. Bu ranh ƀon Y Thơng Kđoh ta buôn Trí an gĭt, yor geh âk nău hôr huêng khlay jêng nău ôp brah ndrâm dak lah rnôk lĕ ma ƀon ƀư. Ndơ ôp răch tă bah nuĭh ƀon lan rgop gay mpơl nău chon mbah n’hanh nuih n’hâm tâm rnglăp.

“Nuĭh ƀon lan râng âk ngăn, kăl e nơh bu kơl an nsum phe ba gay n’gon ndrănh yăng, tât nar ƀư ôp brah bu rgop du mblâm sŭr, ăp nuĭh ndrel rgop du đêt gay rvăt sŭr ôp brah. Nău way ôp brah ndrâm dak kăl e nơh way ƀư tâm khay 3 tât khay 6 ăp năm, răch dăn an mih lăng prăng uĕh. Tâl bar lah dăn an kon nuĭh lor rnôk lăp tâm khay tuch tăm mhe, ƀon lan nê geh âk n’hâm suan ngăch dăng, gay ƀư dơi âk ntil ndơ, nsĭt geh drăp ndơ dŭt âk”.

Tâm nău way ôp brah ndrâm dak bah nuĭh Bu Nong, ăp nău way tă bah bu răch n’hanh 2 hê nuĭh kơl ƀư. Bu răch way lah bu ranh ƀon mô lah nuĭh geh nsing nơm tâm ƀon lan, geh nău hăr blău răch, kăr âk ntil nău răch n’hanh gĭt wât âk nău way ơm. Khân păng lah nuĭh ntơh măt an ƀon lan tâm nđơn ngơi tât đah brah yang.

Tâm rnôk mông nar huêng khlay bah meng dak me Sêrêpôk, nuĭh tơm răch nsoh ndơ way ơm ƀư ăp nău way ôp răch brah. Nău nteh chĭng gong rsănh dănh, rlai lăp nkre đah nău răch, njuăl ăp nău mpŏng geh bah nuĭh ƀon lan mpeh du năm tuch tăm mih lăng prăng uĕh, mbo ba jŭr geh.

Nău way ƀư ôp răch brah ndrâm dak rlău 3 gâl răch, lĕ ma ôp răch huêng drô phan, ôp răch ta ndrâm dak n’hanh ôp răch nkah gĭt brah yang n’hanh ăp nuĭh kơl kan. Bu răch Y Nga Glan, ta buôn Đôn an gĭt, tâm tĭng gâl răch, ăp ndơ ôp răch dơi n’har an ăp huêng brah lor rnôk ƀon lan ndrel ngêt sa , rhơn mƀak nsum. Ndrel đah ăp ndơ ôp răch tă bah ƀon lan nchrăp, ăp ndơ dŏng kơt tak, đao, mbli, rnga ŭnh, jrêng sŭt mô dơi lah mô geh tâm rnôk ƀư ôp răch.

 “Geh piăng, geh phe, ndrănh, puăch sŭr n’hanh ăp ndơ ôp răch êng ƀa ƀă…nău way dja geh bah rơh u che kăl e, ơm ngăn hôm, aƀaơ nđơn tay tĭng ƀư nău way ơm bah rnoi nuĭh he”.

Tâm du bông ƀư ôp răch, nău nteh chĭng gong way rngân n’gloh, ndăch rvăch tâm râp jôn rbăn njêng mông nar khuh n’gôr bah meng dak me Sêrêpôk. Yuh H Nụ Bu Dăm, ta buôn Ea Mar, an gĭt: ăp ƀon lan bah nuĭh Bu nong lĕ rngôch gŭ dăch kêng dak me dja da dê, kônh wa sơch ăp jiăng dak njok dak me gay ƀư ndrâm dak.

“Tơm dak me Sêrêpôk ta aơ lah dak me hŏ krêp dêh dŭt jŏ ơm đah kônh wa nuĭh ƀon  lan n’har bri ta aơ đŏng. Nău way ôp brah ndrâm dak geh nkô̆ hôr lah uĕh n’hong dak rsang uĕh hŏ hoch rlău n’hanh geh tơm dak ngêt gay kônh wa gŭ rêh.”

Lah nău way ơm geh nkô̆ hôr jru hvi đah ƀon lan nuĭh Bu Nong ta nkual n’har bri, nău way ôp brah ndrâm dak mô dơn mpơl nău uănh khlay, mât njrăng tu dak bah nuĭh ƀon lan ma hôm lah rnôk gay krêp dêh ƀon lan, nta trong dơh gay ăp nuĭh tâm mâp, tâm rnglăp n’hanh ndrel mât ndray ăp rnoh khlay way ơm.

Mô dơn êng ta nkual n’har bri Buôn Đôn, ma ndrel tâm n’gor Dak  Lak, nuĭh Bu Nong, Rđe ta Lắk, Buôn Hồ, Krông Buk… hŏ rdâk tay nău way ơm ôp brah ndrâm dak đŏng, ndrel mât ndray rup uĕh văn hóa n’hanh njêng ndơ geh ƀư pâl nđaih săk ntơr êng.

Rnôl Lễ hội cà phê Buôn Ma Thuột tâl 9 mhe aơ, kônh wa Bu nong Gar hŏ ƀư ôp brah ndrâm dak ta ndrâm dak Đắk Hoa, xã Đắk Phơi, Dak Lak, wăch rgum âk  năch pâl nđaih dăch ngai đŏng. Lôch ăp ndơ ndrăp ôp brah kơt ndrănh yăng, sŭr, djăr… dơi nchrăp ăp tŏng, bu răch mơ ntơm ƀư nău way. Nău răch n’gloh lam ndrâm dak, nkah gĭt đah brah dak, brah dak me, dak diăng hŏ an ƀon lan tu dak nđik rsang. N’hanh ƀon lan ton mbra mât njrăng jăp uĕh tơm dak…

Lôch nê, bu răch hăn sĭt ƀon. Ta n’glah trong puăn, păng răch dăn an ƀon lan ngăch dăng lăng uĕh đŏng. Păng rŏ tĭng ăp rnoi deh dôl gŭ rêh tâm ƀon, lah uĕh brah yang tâm năm aơ hŏ jăt tĭng an ăp nuĭh n’hâm suan ngăch dăng, nău rêh hơm răm,  rhơn nđơr. Lôch nê, bu răch hăn tât bôk ƀon, broih ntru lĕ nău kĭr ar, chiak kla ăp ntil nău mô lap uĕh.

Lôch ôp răch, ăp nuĭh ndrel lăp nsum tâm nău nteh chĭng gong, ndăch rvăch bah ăp bu ur druh, bu klô ndăm bu nong, rvi rve nâm ndrui yăng ndrănh. Yuh H’Uynh Liêng Hót, rhơn an gĭt:

“Gâp dŭt n’hao êng săk lah du hê nuĭh kon bah Pai Ar, ƀon dăng janh tâm rơh tâm lơh; Ntơm nơh ƀon dŭt jêr jŏt, tât aƀaơ nău mât uănh khlay bah Đảng n’hanh Ngih dak, ƀon mpôl hên hŏ tĭng kơn hun hao, nău rêh hŏ rgâl geh, jut jăng ji ngot, n’hŭch ach o n’hanh ndrel hun hao. Ri aƀaơ mpôl hên geh nar ngêt sa pâl rlưn rhơn mƀak.”

Ndrel rnăk hăn pâl nđaih ta Dak Lak rnôk dja, nô Nguyễn Minh Thảo, năch tât bah nkual ƀon têh Hồ Chí Minh, ŭch gân đah ndrănh yăng, ndăch rvăch tâm rnôk ôp brah ndrâm dak:

“Lor bôk năp gâp dơi râng du nău  way ôp brah bah nuĭh rnoi mpôl đê̆ dŭt uĕh mƀak n’hanh huêng khlay. Dŭt rhơn nđơr rnôk râng dơi du nău way  ôp brah kơt aơ. Lĕ rngôch nuĭh ƀon lan ta aơ mbra n’glăp săk he tâm lễ hội, tâm du mông nar rup uĕh, dŭt đăp mpăn n’hanh têh hvi. Lor bôk năp he saơ dơi ăp ntil nău uĕh kơt aơ.”

Kuăl brah ndâm dak lah du nău way ueh êng ta bâh ăp mpôl rnoi ta Tây Nguyên. Ta n’gor Đăk Lăk, ntŭk geh nuĭh Bunong n’hanh Rđe gŭ rêh, ăp rnoi mpôl ta nkual geh âk nău ueh êng tâm nĕ geh nău kuăl brah ndrâm dak.

Kơt nuĭh Rđe ta xã Buôn Hồ, xã Krông Buk, tơm ndrâm dak lah nuĭh leo ƀư kuăl brah. Tâm 3 nar ƀư kuăl brah, lĕ rngôch ăp nău kan kơt lah ƀư mir, hăn nchron, tôch biăp ta bri mô dơi ƀư da dê. ƀư kuăl brah ndrâm dak ntơm nơh geh nău way âk lơn đah nău tâm nđur dơm. Aƀaơ nău kuăl brah aơ lĕ geh n’huch âk ntil n’hanh geh ƀư dơh lơn gay ma tâm di đah nău rêh bâh ƀon lan.

Nuĭh Bunong R’lâm ta xã Liên Sơn, Lăk rêh tâm pĭt dak bât Lăk, way geh dŏng duk lôk bâh tơm si têh ƀư ndơ ma hăn nsong n’hanh pah kan. Yor  nĕ nău mĭn ăp ndrâm dak - ntŭk geh nsrŭng rgum duk mpan, lah ntŭk dŭt khlăy, geh brah dak, brah yôk gŭ nde. Kuăl brah ndrâm dak geh ƀon lan ta aơ ƀư klâp ma 2-3 năm du tŏ gay ma mpơl nău lah ueh ăp huêng brah mât uănh duk mpan, nău rêh n’hanh pah kan ta dak bât.

Tĭng nău mbơh bâh Y Luyết Ênuôl, ta ƀon Jun, xã Liên Sơn Lăk, aƀaơ, du đê̆ nău way ƀư kuăl brah ndrâm dak lĕ nklơi jăng. Yơn lah ăp nău ueh mpeh nău way ơm hôm nha geh mât rbay. Kuăl brah ndrâm dak hôm jêng ndơ pâl nđaih văn hóa ueh êng, geh âk năch pâl nđaih tât râng.

Nô Y Sôl Sruk, du hê nuĭh mom ƀư pâl nđaih ta ntŭk rêh jêng ta xã Liên Sơn Lăk an gĭt, rnôk ndrel đah kuăl brah ndrâm dak đah nău pâl nđaih, ăp nuĭh tơm leo kan aơ geh tay rnoh prăk dŏng, jêng lơ ma geh mĭn khlăy tâm nău kan mât rbăy, mât nău ueh êng gay ma mbơh tơih tât năch, tĭng nău mbơh bâh nô Y Sôl Sruk, nău leo ƀư ăp jrô nti nău tŭr chĭng goh gong, tâm pât, njroh way ơm, nău kuăl brah...lơ ma geh âk nuĭh mom tât râng.

Kuăl brah ndrâm dak lah du nău way khlăy geh ƀư bâh ntơm kăl e bâh âk mpôl rnoi đê̆ nuĭh ta Tây Nguyên. Nău kuăl brah ndrâm dak lĕ geh âk ƀon lan ta Đăk Lăk ndâk nsơm, ntop mât rbay nău ueh êng bâh mpôl rnoi, njêng du ntil ndơ pâl nđaih ueh geh âk năch tâm n’hanh bah dih dak tât râng. Nô John Cuttance Dunedin tât bâh Newdilan, dŭt ŭch rnôk tât ta Đăk Lăk.

“Cà phê ta aơ dŭt kah, ndơ sa kah đŏng, kon nuĭh dŭt ueh mêr. Gâp mĭn du nar êng gâp mbra plŏ tay ta aơ n’hanh ntuh kơl ta Đăk Lăk.