Tâm n’gong jay jong vơt năch, ta dăch nă ŭnh n’gul măng, bu gru mom Y Wôn Knul ta ƀon Ako Dhông, phường Buôn Ma Thuột, n’gor Đăk Lăk mbrơi mbrơi nkoch nău ndrong Mdrong Dam. Nkô̆ nău nkoch lah nău nkoch ntơm deh, nău rêh bâh bu ndăm Mdrong Dam - du hê nuĭh ntoh lư tâm nău nkoch bâh rnoi Rđe: “Mdrong Dam lah kon ndăm bâh bu druh H’Bia Knhí n’hanh bu ndăm Bhu dŭt têh ndrŏng. Ur Mdrong Dam lah bu druh H’Bia Sun dŭt ueh. Nău ueh bâh bu druh H’Bia Sun ƀư an ăp kruanh ƀon tâm ƀon dŭt ŭch. Lah nuĭh dŭt blău, nău lư ueh, Mdrong Dam way hăn nchron, pơk hvi nău tăch ndơ tât ăp ntŭk...” Bâh nău nkoch bâh ăp bu gru, du ntŭk  nkoch trêng tay nău kăl e lĕ geh nkoch tay đah nuĭh ntoh ang têh dăng geh nău nkoch trêng ueh, ăp nău nkoch tâm nău rêh jêng ƀon lan, ăp yan ngêt năm sa khay tâm nău way bâh nuĭh Rđe.

Rlău 40 yan mir Y Wôn Knul lĕ geh du n’gul nău rêh lĕ dăch bên đah nău nkoch trêng bâh ndrong. Nô nkoch: Bâh ăp nar hôm nha jê̆, rnôk hôm ê hŏ gĭt mơh ntil ndơ ndrong  rĭ ăp nău nkoch geh âk nău ueh lĕ geh krêp kăr tâm bôk rngok nô. Tâm rnôk năm khay nô hăn nti ngai đah jay đah ƀon lan, ngai đah nău way bâh rnoi nơm, nô kơt lah chuêl ăp nău nkoch ndrong ma nơm lĕ kăr ntơm nơh. Tât ba kơi nơh, rnôk lĕ 30 năm deh, nô plơ̆ sĭt tay ta ƀon lan n’hanh geh rơh kahgĭt tay ăp nău nkoch trêng ơm geh tâm bôk tôr, lôch nĕ kahgĭt jêng du nău lĕ rngôch. Kơt nĕ, nô geh rơh nkoch ndrong Mdrong Dam ta năp ƀon lan."Rnôk hôm nha jê̆ gŭtâm ngih rot jong, ăp ntŭk hăn gâp geh djăt tăng nteh chĭng gong, nkoch ndrong. Tât gâp têh, ntơm gĭt vât ăp rplay nău nkoch n’hanh ndrong ngăn ngên lah dŭt ueh ngăn. Gâp mô gĭt dĭng ma u che mbra dơi rklă kăr du nău nkoch jong kơt nĕ. Nău nkoch dŭt na nê̆, yơn geh du trong nkoch mpring dŭt ueh. n’hanh lơ ma têh gâp lơ ma ŭch lah lĕ gĭt vât păng”.

Dơi geh rêh tâm nău nkoch ndrong lah nău kan kơl an bu gru Y Won Knul, tâm ban kơt âk bu gru êng ta ƀon lan Tây Nguyên geh gĭt dăch n’hanh  ndơn ăp ntil ndơ văn học way ơm aơ. Nău aơ njêng nău êng đah nău ndrong Tây Nguyên đah âk nău nkoch ndrong êng ta lam ntur neh. Yor mô dơn geh tâm săm ƀŭt, ndrong Tây Nguyên lĕ geh mât rbăy tâm nău rêh ntŭk rêh jêng tĭng trong nkoch trêng, mât rbăy tâm nău kahgĭt bâh ăp nuĭh ƀon lan n’hanh geh mbơh n’hơ tâm ăp rơh tâm mâp tâm nđur bâh ntŭk rêh jêng.

Ta ăp mpôl rnoi, ndrong lĕ geh nău ntơ êng êng, nuĭh Rđe ntơ lah Khan, nuĭh Jrai ntơ lah Hri, nuĭh Bunong ntơ lah Ot Ndrong mô lah nuĭh Bahnar ntơ lah Hamon. Yơn lah, nău nsum lah tâm nkô̆ nău ăp nău nkoch ndrong bâh ăp nuĭh têh dăng geh nău kan mât ƀon lan, rdâng tay đah ăp nău mô ueh, nău tih. Ăp nuĭh geh nkoch tâm ndrong mô geh nău mĭn êng, ma ndơn an nău ŭch nău rŏng bâh lĕ ntŭk rêh jêng, an ăp rơh tâm lơh tâm rdâng yor nău tâm kơl têh khlăy. PGS.TS Buôn Krông Tuyết Nhung, ngih nti Đaị học Tây Nguyên an gĭt."Ăp nău nkoch ndrong mbra geh nkoch du nău geh tât âk nkô̆ nău êng. Geh ăp nău nkoch geh tât bôk nău tâm lơh tâm su, dơn ngoăy mpôl rnoi. Geh ăp nău nkoch mpơl ntĭt nău tâm gŭ ur sai rnăk vâl, geh ăp nău nkoch mpeh nău pah kan jan sa mô lah ăp nău nkoch mpeh nău rêh nău ryơk huêng khlăy. N’hanh ngăn lah ba kơi nĕ lah rup nkoch khlăy ueh êng kơt he geh saơ tâm nău ngăn geh tât nău rêh jêng bâh ăp mpôl rnoi ta Tây Nguyên.

Tâm n’hêl na nê̆, Ot ndrong dơi mprơ tâm ăp măng wâl geh nău ƀư brah, khĭt ôm, jay mhe, ăp nuĭh gŭ wăr ŭnh năk. Nuĭh mprơ nkoch ot ndrtong mbrơi jong nkoch bri, leo nău nkoch n’hanh n’ảâm răm, mprơ. Yơn tâm nuih n’hâm, rnôk nău nkoch, nuĭh nkoch rnôk bâr prêh, rnôk dêh, rnôk lŏ mbrơi, rnôk mprơ bâr bu ur, rnôk mprơ bâr bu klô, rnôk bâr chiăk, rnôk bâr brah. Kơt ăp nău răm bah khân pơng rgum lĕ tâm tĭng nuĭh, kơt lăp tâm ntŭr neh êng n’hanh ăp rơh nkoch lah ăp rơh ntô̆ hao. Djăt kơt nĕ, geh ăp nău ot ndrong knŭng nkoch lĕ tâm du măng, geh ăp nău jong bah măng aơ tât măng êng, geh rnôk jong lôch pơh.

Ot ndrong rnôk mprơ way plơ̆ sĭt plơ̆ hăn âk gưl. Plơ̆ tay gay nuĭh djăt saơ tăng n’hanh nkah gĭt, mbrơi mbrơi dơi saơ nău uĕh tâm nău ndrĭng, mbrơi mbrơi dơi wât nkô̆ nău n’hanh mbrơi mbrơi dơi mprơ nkoch. Plơ̆ tay lah trong gay ntĭm an rơh druh ndăm. Nghệ nhân ưu tú Y Wa H Wing, ta ƀon Triă, xă Ea Tul, nkoch:"Gâp dŭt rhơn rnôk geh nău ntrŭnh bah ngih dak mpeh ăp nău ƀư trêng ntĭm, pơk âk jrô ntĭm nkoch ot ndrong, tŭr chĭng, mprơ nău ngơi nkoch. Mpŏng ŭch đŏng ăp rơh druh ndăm bah aƀaơ let bah kơu mbra nsrôih mât ndrăy ăp nău mprơ ot ndrong, nău ngơi du trong tŏng ăp, gay an ntop tay âk nuĭh gĭt tât ntil nău ot ndrong uĕh bah rnoi bu nuĭh nơm.

Nău geh bah ot ndrong lah ăp nău mprơ nkoch, tâm ơh, rgâl tĭng nău ngăch tĭng ntŭk ntô nkoch mô lah rnôk n’hanh bôk rngok bah nuĭh nkoch. Khân pơng dŏng trong ƀư tâm nkôp, ntop rgâl, gay ƀư tâm di nău ngăn, nău blău bah bu nuĭh ƀư, jêng du nkô̆ nău rup gui tâm ot ndrong, ƀư an nuĭh djăt kơt dơi rêh tâm ntŭk ntô rup gui ndrel đah ăp nuĭh ƀư. Nuĭh mĭn njêng văn hóa dân gian Linh Nga Niê Kđăm an lah, yor nău mĭn ƀư mhe bah nghệ nhân lĕ jêng ăp tác phẩm hôm e rêh tâm ntŭk gŭ rêh."ot ndrong Tây Nguyên lah du drăp ndơ dŭt khlay ngăn, uĕh ngăn n’hanh âk ngăn. Nĕ lah ăp nău nkoch đah nău mprơ dŭt âk ntil, lah du ntŭk prăp văn hóa nkoch i mbung dŭt uĕh bah nuĭh Tây Nguyên, khlay đah nău rêh kon nuĭh bah pơng dŭt âk, khlay mpeh nău nghệ thuật, nău nkoch, nău mĭn ƀư mhe bah ăp che dŭt lah khlay.

Ăp nghệ nhân nkoch ot ndrong lah ăp ntŭk rêh, rgop mât ndrăy ăp nău khlay nuih n’hâm bah nuĭh Tây Nguyên. Rlău ma rngok kah gĭt geh ơm, nghệ nhân an wât nău way ơm, geh nău ƀư ngăn mư dưi geh ăp nău ot ndrong ngăn ngên. Yor bôk nău khlay bah ot ndrong lah ăp kon nuĭh têh blău, ăp nuĭh janh dăng nău mĭn bah rnoi nuĭh, nău ntô̆ n’hao bah nsum mpôl n’hanh dơi nuĭh ƀon lan ryơk. Nĕ lah ăp Dam San, Dam Yi, Dam Bhu, Dam Bha, Dam Noi, Buh Klông, Tiông, Jông, Jŭ... Du ot ndrong hăn ndrel đah nău rêh nsum mpôl, lah ăp ntil nău bah nău rêh kon nuĭh Tây Nguyên, bah kon nuĭh, bri dak yôk nor, tât ntŭr neh brah yang, lịch sử văn hoá...

Geh dơn du “ntŭk mât prăp văn hóa” jêng ot ndrong Tây Nguyên geh rnoh âk n’hanh rnoh âk dŭt mpưm. Tĭng nău mbơh bah Viện khoa học xã hội Việt Nam, Nău nchrăp ƀư Uănh nđôi, mĭn joi, mât prăp, rblang n’hanh tăch dŏng ot ndrong Tây Nguyên ƀư tĭng tâm lvang 2001-2008 lĕ mĭn joi geh rlău 800 tác phẩm đah bơi 5.700 băng rhôp nău ndrong, du băng joi 90 mnĭt. Ndrel đah nĕ, hôm e âk ot ndrong mô hŏ dơi rgum joi, rhôp nchih lĕ. Bah năm 2014, ot ndrong Tây Nguyên lĕ dơi N’gâng kan Văn hóa, Thể thao n’hanh Pâl nđaih ndơ̆ tâm săk ndơ drăp ndơ văn hóa mô mpơl săk Ngih dak. Aƀaơ, âk ntŭk ta Tây Nguyên dôl geh âk trong mkra mât ndrăy, ƀư uĕh tay nău khlay bah drăp ndơ văn hóa aơ. Ăp nău nsrôih nĕ bah ăp ntŭk mbra rgop tâm nău mât rbay n’hanh rêng hvi ntil nău văn hóa way ơm aơ tâm nău rêh mhe.