Đah ƀon lan  ăp rnoi mpôl đê̆ ta Việt Nam, năk ŭnh bah ăp rnăk geh ntŭk gŭ dŭt khlay. Năk ŭnh mô dơn gay n’gon trău, ma wăr năk ŭnh hôm đâng dơ âk rup uĕh văn hóa, ăp nău way ơm uĕh êng, mpơl nău nđơr rêh bah nuĭh ƀon lan nkual yôk prêh. Năch hăn tât jay pâl, nuĭh tơm  jay sŭnh ŭnh mpơl nuih n’hâm rŏng năch.

Năk ŭnh tâm ăp rnăk ƀon lan rnoi mpôl đê̆ geh ntŭk gŭ dŭt khlay tâm nău rêh, nău ôp brah lah yang lŭ năk si ônh. Ƀon lan ăp rnoi mpôl đê̆ ta nkual yôk prêh way mĭn lah: ăp ntil ndơ geh huêng da dê, geh brah ŭnh, lŭ năk si ônh. Ăp năk ŭnh mbra n’gân ƀư ta ăp ntŭk êng êng, yơn geh ăp quy định, ăp nău wer mpăng dŭt lhăt đŏng. Đah nuĭh Mông yôk yang mpeh bah lơ, năk ŭnh lah nău mpơl huêng bah brah yang sĭt rêh tay, mât njrăng nău rêh rnăk wâl. Wa Vi Văn An, nuĭh gŭ mĭn văn hoá ƀon lan bah Bảo tàng dân tộc học Việt Nam, an gĭt:

“Tâm ăp rnăk nuĭh Mông ntơm nơh tâm ban kơt aƀaơ ri nău ƀư năk ŭnh dŭt uănh khlay. Lôch ƀư jay nuĭh Mông ân jă nuĭh ơm tă gĭt blău mon năk ŭnh n’hanh lôch nê gơ glah plat kalơ. Nuĭh Mông dŭt wer an nuĭh êng manh glah plat, rnôk an manh ân n’gân ntang lŭ ta nklang n’gul năk ŭnh”.

Tâm ăp rnăk nuĭh Mông geh 2 năk ŭnh da dê: năk ŭnh têh n’hanh năk ŭnh jê̆. Năk ŭnh têh way ƀư ta nduang me. Aơ lah ntŭk njâr ŭnh n’hanh n’gon trău ăp nar. Aơ dơi uănh lah nduang jay dŭt huêng khlay, lah ntŭk ôp brah lah yang, drô phan, lŭ năk si ônh. Bu năch lăp tâm nduang dja ân dăn nuĭh tơm jay. Năk ŭnh jê̆ geh 2 năk ŭnh ndrel du nduang bah kơi nduang me. Tâm nê năk ŭnh jê̆ dŏng gay gâm mèn mén (ndơ sa ntĭt êng bah nuĭh Mông), hôm năk ŭnh têh dŏng gay gâm por lâk sŭr n’hanh ndrănh yăng rhŏ dŏng an rnăk nơm. Ta nduang ŭnh dja geh ăp nău wer mpăng êng đŏng. Bu mô dơi gŭ, jot tâm ntŭk gâm, sŏk mâng goh tâm lŭ năk...  yor khân păng mĭn lah ƀư kơt nê mbra khuch tât mât rong sŭr djăr dơh geh kop ji, brêt têh.

Đah ăp rnăk rnoi Khơ Mú ta Nghệ An, ăp năk ŭnh tâm jay rot lah mpơl săk bah brah ŭnh đŏng, ntĭt an nău rêh n’hanh sĭt jêng tay. Jay bah nuĭh Khơ Mú, bol dah nău têh jê̆ ân geh 3 năk ŭnh đŏng. Năk ŭnh ta nduang bôk năp dơi dŏng an n’gon trău sông sa ăp nar kuăl lah “Tầm brạ khua mạ”. Năk ŭnh “Tầm brạ khua mạ” mô dơn êng lah ntŭk gay n’gon trău, njâr ŭnh dơm ôh, ma hôm lah ntŭk wơt năch tât pâl. năk ŭnh tâl 2 ƀư ta nduang n’gul, nklang jay. năk ŭnh dơi ƀư bah dâng jrŏng me klang n’gul jay hôm way kuăl lah năk ŭnh ôp brah, lah ntŭk ôp huêng drô phan, lŭ năk si ônh Khơ Mú. Năk ŭnh tâl 3 ƀư ta nduang n’glĕ dŭt tâm jay rot dŏng gay kŭl mƀêt dơm. Tâm 3 năk ŭnh nê, năk ŭnh ôp brah lah dŭt khlay, geh nău hôr huêng khlay tâm nău rêh văn hóa way ơm bah nuĭh Khơ Mú. Ăp nău kan têh tâm năm bah rnăk dơi ƀư ta nduang năk ŭnh dja. Wa Vi Văn An, nuĭh gŭ mĭn n’hanh rgum joi văn hoá way ơm, an gĭt:

“Rup uĕh êng tâm ôp brah geh tât năk ŭnh bah Khơ Mú, lah hŏ ôp brah an drô phan, an rnoi deh ri ân ƀư du mblâm năk ŭnh êng, mô dơi dŏng nsum. Yor đah khân păng drô phan lah huêng khlay, kloh rsang. Yor kơt nê̆ rnôk ƀư bu ôp huêng drô phan rnoi deh way sreh ndrôk chôk rpu ri năk ŭnh dja dơi dŏng lĕ rngôch, ma mô kâp dŏng năk ŭnh êng ƀa ƀă.”  

Tâm nău rêh ôp brah lah yang n’hanh gŭ rêh bah ƀon lan ăp rnoi nuĭh ta nkual Tây Nguyên kơt: Rđe, Bahnar, Bu nong... ŭnh n’hanh năk ŭnh dŭt khlay đah nău rêh đŏng. Brah ŭnh geh măt ta ăp lễ hội bah rnăk wâl kơt ƀư wơt bôk n’hao săk, wơt rhơn năm mhe, nsĭt ba n’hao rhe..Tâm  ăp nar lễ hội, ŭnh khôm hit, tâm nău n’gôr gră nteh chĭng gong, ăp nuĭh ndrel n’hŭn têk wăr năk ŭnh gir gir hit. Bah meng năk ŭnh tâm jay rot, bu ranh mprơ ndrong, băl mom kơt nti ăp nău nkoch tâm nău rêh.

Đah nuĭh Hà Nhì, rnoi mpôl đê̆ gŭ rêh ta nkual yôk prêh mpeh Bắc aƀaơ nha hôm mât nău way ôp năk ŭnh đŏng. Ta năk ŭnh me, nuĭh Hà Nhì way n’gân du ntang lŭ huêng, uănh aơ lah nău mpơl bah huêng brah mât njrăng nău răm mƀak bah lam rnăk wâl. Năk ŭnh mô dơn lah ntŭk n’gon trău sông sa, ma hôm mpơl nău đăp dêh bah nuĭh bu ur. Ăp ôi, nău kan lor bôk  năp bah bu ur Hà Nhì lah sŭnh ŭnh gâm dak duh. Nău sŭnh ŭnh dja geh nkô̆ hôr an saơ nău mât chăm an rnăk wâl. Tâm ăp nar bôk năm mhe, nar lễ Tết nău sŭnh ŭnh mpơl nău nkah gĭt tât brah lŭ năk si ônh đŏng, nău nkah gĭt tât drô phan. Mô dơn rgop geh tâm jay rot, năk ŭnh hôm lah ntŭk ƀon lan nđơn trêng tay an ăp rơh kơn mom ndăm bah kơi tay ăp rnoh khlay văn hoá êng bah rnoi nuĭh he.