Rnăk bu hăr blău Byơh ta ƀon Ƀok Ayơl, xã H’ra, n’gor Gia Lai geh âk rơh kơn blău lôk dĭng lŏng ngâr nkar ƀư ndơ uh goh. Ntơm bah rơh u che, ăp kon n’hanh ăp său lah ăp nuĭh ƀư hăr blău da dê ăp ntil ndơ uh goh kơt:  đơn T’rưng, tĭng ning, klông pút, chĭng gong, nău mpât mprơ… Mô dơn kơt nê̆, ăp nuĭh tâm rnăk wa Byơh hôm blău lôk ƀư ăp ntil ndơ uh goh gay rhŏ dŏng an năch tâm ban kơt du nklâm ndơ nkah an tay đŏng.

Quảng trường Đại Đoàn kết, Pleiku, khuh n’gor ăp nteh ăp ndơ uh goh way ơm bah nuĭh Bahnar tâm Nar rgum văn hóa ăp rnoi nuĭh lam n’gor Gia Lai tâl II-2023. Druh jê̆ H’Thương, 12 năm deh, đah bâr kloh rvah mprơ ăp nău mprơ “Cô gái vót chông” ma nău Bahnar. Aơ lah nău mprơ ntoh lư bah nhạc sĩ Hoàng Hiệp hŏ dơi rblang ma nău Bahnar, dŭt tâm di đah ndơ uh goh (t'rưng, klông pút, goong). H’Thương rhơn an gĭt:

“Gâp gĭt nkrêh đơn T’rưng ntơm bah 9 năm deh hôm. Uănh che mpeh me nkrêh đơn T’rưng ri dŭt ŭch ngăn, jêng gâp lah đah mê̆ n’hanh che ntĭm nkrêh. Aƀaơ hŏ gĭt nkrêh bar pe nău mprơ hôm. Gâp mbra nsrôih kơt nti âk lơn, gay nkrêh an blău âk nău mprơ lơn, uĕh lơn...”

Yuh Yna Tan, me bah H’thương, lah nuĭh tơm leo njroh mprơ mha êng an kon druh he. yuh nkoch:

“Gâp lah Tan, dŭt ŭch rŏng ăp ndơ uh goh way ơm rnoi nuĭh Bahnar, lơn lah đơn T’rưng – đơn hŏ dơi u che mât ndray n’hanh trêng nti tay. Săk gâp nơm hŏ dơi nti nkrêh ntil đơn dja n’hanh hŏ hăr blău hôm. aƀaơ gâp trêng nti tay an kon său rơh kơn bah kơi tay gay mât ndray, ntik n’hao ndơ uh goh way ơm dja. Aƀaơ gâp dôl nsrôih trêng nti tay an kon său, gay nău nteh đơn way tăng geh tâm nău rêh, mô geh roh hêng. Gay  rơh kon său gĭt dêh rŏng ndơ uh goh way ơm bah u che he, ndrel mât ndray rup uĕh văn hóa way ơm bah rnoi nuĭh”.

Tâm ntŭk têh hvi bah Quảng trường Đại đoàn kết, Pleiku, ta nâm n’hâm si yău, dŭt âk mpưm năch n’hanh ƀon lan gŭ njôm wăr djăt nău mprơ bah ăp ndơ uh goh tă bah rnăk wa Byơh nchreng an uănh. Yuh Tan an gĭt, rnăk yuh ta xã Hà Ra, n’gor Gia Lai. Râng nar rgum dja, rnăk geh 5 nuĭh  tâm pe rơh kơn, lah: bơ̆ yuh lah Nghệ nhân Ưu tú Byơh, yuh ndrel oh bu klô lah Tum, n’hanh 2 hê kon bah yuh Hu Xy n’hanh H’Thương.

Ta nar rgum văn hóa ăp rnoi nuĭh n’gor Gia Lai, năch dŭt nkah lah đơn T'rưng 3 ndrơng 46 ding. Aơ lah ndơ uh goh tă bah Nghệ nhân Ưu tú Byơh lôk ƀư.

“Gâp ƀư đơn T’rưng 3 ndrơng dja lah 46 dĭng lŏng. Gâp sreh dĭng lŏng sĭt koh, lôch nê ih 1 khay mơ kro. Lôch nê ndjôt nklăch ta dak ntrăm du pơh;  lôch nê tôk an bah meng năk ŭnh 2 tât 3 pơh mơ n’gluh ƀư. he ân sơch dĭng lŏng têh jong tâm ban; mbâl ir ri nteh mô uĕh, lhơ ir ri nteh lhoi uĕh”

Bol ma năch n’hanh nuĭh ƀon lan ta ntŭk nkah uĕh đah rnăk nuĭh Bana nchreng an uănh hăr blău ăp ndơ ndơ uh goh, ndrel đah nău mpât mprơ njŭng rnhôt an ăp nuĭh lăp tâm mbah dăp nău nteh gân djăng. Wa Yũng- ta xã H’Ra, Gia Lai, nkoch:

“Rnoi nuĭh Bahnar ta xã H’Ra ri geh rnăk wa Byơh lah nuĭh hăr blău, bah ntơm tât aƀaơ way mât ndray săk tơm văn hóa bah rnoi nuĭh Bahnar. Rnăk păng way râng tâm ăp rơh tâm rlong văn hóa chĭng gong tă bah n’gâng kan  ta ntŭk ƀư n’hanh geh  ndơ nkhôm rnê. Săk wa Byơh ơm trêng nti tay an ăp kon său tâm rnăk, trêng nti tay an druh ndăm ta ntŭk”.

Ăp nău nteh bah dĭng lŏng lăp tâm săk mblay bah  Nghệ nhân Ưu tú Byơh n’hanh dơi nđơn nti tay tât ăp rơh kon său. Tĭng năm khay, nău gân djăng đah ăp ntil ndơ uh goh way ơm têh jêng mbrơi tâm nuih n’hâm ăp nuĭh tâm rnăk. Khân păng hŏ nđơn trêng nti nsum ăp nău hăr blău ƀư, ndrel đah nău tă ơm gĭt lôk ƀư ndơ uh goh bah ăp rơh kơn. Gay, ăp nău nteh uĕh luh bah dĭng rla bah nuĭh Bahnar dơi nchreng an uănh tâm nău rêh n’hanh ăp lễ hội bah ƀon lan dăch ngai.

Bu hăr blău Byơh rhơn nkoch:

“Tâm rnăk wâl, ntơm bah rnôk gâp gĭt lôk ƀư, mât ndray ndơ uh goh way  ơm ri gâp way nđơn trêng tay, ntĭm nti tay an kon său. Tât aƀaơ, ăp kon său gân djăng, ŭch rŏng nău nteh luh bah yôk bri đŏng. Aƀaơ rnăk geh 4 nuĭh gĭt lôk ƀư n’hanh dŏng hăr blău ndơ uh goh. Na nê̆ kơt Tan, kon druh bôk năp bah gâp, gĭt lôk ƀư n’hanh nkrêh đơn T’rưng. Tâl bar lah Tum – kon ndăm tâl bar, gĭt lĕ ma lôk ƀư n’hanh nkrêh đơn T’rưng, đơn Ting ning. Tâl 3 lah Tâm dŭt hăr blău tâm nău lôk ƀư n’hanh dŏng ndơ uh goh way ơm đŏng... Lôch nê lah său mpeh me, mpeh bơ̆ gâp hŏ gĭt nkrêh đơn T’rưng hôm. gâp dŭt rhơn yor kon său ŭch da dê n’hanh ndrel rgop suan mât ndray ăp ntil ndơ uh goh bah rnoi he”.

Ŭch  rŏng, mât ndray ndơ uh goh rnoi nuĭh he nơm, rnăk nuĭh Bana dja lôk ƀư ăp ntil ndơ uh goh way ơm rhŏ dŏng an ăp rnôk rgum ƀon, n’hanh njêng geh ndơ tăch an năch hăn pâl nđaih đŏng. Yuh Yna Tan an gĭt:

“Ăp ntil ndơ uh goh way ơm kơt Đơn T’rưng, Ting ning... ri rnăk hên lôk ƀư êng, n’hanh râng ăp tŏng tâm ăp rnôk lễ hội bah ƀon  lan n’hanh bah dih ƀon lan. Aƀaơ rnăk lôk ƀư êng n’hanh geh tăch  ăp ndơ uh goh hôm. Kơt đơn T’rưng bah đơn jê̆, tât ntil têh, hôm đơn Ting ning, mô lah rlêm sial, đơn Kơni, na đŏng... mpôl hên mbra rhŏ dŏng an năch.”…

Lôk ƀư n’hanh uh goh ndơ uh goh rnoi mpôl đê̆, njêng luh ăp ndơ an nkah tay, rnăk bu hăr blău Byơh mô dơn geh ntop tay wăng sa, ma hôm  lah “nuĭh ndơn an văn hóa” kơp ntơm bah ăp nău nkoch way ơm bah rnoi nuĭh he đah năch ma ăp lĭng lŏng nteh uĕh.

Nkoch tât ndơ goh nteh bah rnoi nơm, nghệ nhân Byơh nkoch tât đơn Ting ning. Ntơm bah rnôk hăn tĭng Bŏ hăn luh mir, rnôk rlu rlau...nteh đơn Ting ning hŏ jêng nau ueh bah nau rêh Wa. Wa blau krih đơn tă bah rnôh 11 năm, tât rnôk aơ hŏ bơi tât 60 năm. Bu ranh Byơh jêng nŭih gĭt ngăn mpeh đơn Ting ning, blau nkra ndrel dŏng ntil đơn aơ.

Đơn Ting ning (Đơn Goong) vay ơm bah rnoi Bahnar geh ƀư ma dĭng gle, têh tâm ban ma ty bu têh. Tâm bôk săk đơn geh ntrŭp pkay nông kro ƀư hộ ân geh nteh têh tăng...Nteh đơn Ting nong kơt lah têk leo ăp nŭih lăp nsum tâm nau rhơn: rnôk ri ngăch bah nar rgum rƀŭn âk nŭih, rnôk ri nkah rngôch bah ăp nau nteh kơt lah tâm jă bu druh bu klô ndăm...ƀư geh âk nŭih ŭch djăt. Bu ranh Byơh rnơmlah, đơn Ting ning bah rnoi Bahnar mra hôm kơn mro tâm lôch năm khay:

‘Ting ning lep tât nau rhơn m’ak ân âk rơh. Lah mô hôm geh kơn tay ri nau rehe mra rngot ngăn, mô geh nau ueh ôh. Ơ lah ntil ndơ nteh geh tâm dăch ma nau rêh ăp nar, leo tât nau rhơn ân rnoi Bahnar. Ndri ma, gâp mro nkah nau u che gâp ntĭng lah ân geh mât ân dơi ntil ndơ nkreh aơ”.

Ntơm bah jŏ ma aơ, đơn Ting ting hŏ tâm dăch dơh ngăn đah nau rêh nuih n’hâm bah rnoi bahnar. Êng đah ăp bu ndăm rnoi bahnar, đơn Ting ning hôm geh dŏng gay ntoh ân nau ngơi bah bu tâm rŏng. Ndri ma, nŭih Bahnar moh đơn Ting ning lah nau nkoch mbơh bah ăp bu bur ndruh, bu klô ndăm tâm rnôk tât năm tâm ŭch rŏng. Wa Hmôt, tâm ƀon Tuơh Kơtu, xã Đak Đoa, n’gor Gia Lai, ngoai tâm ăp nŭih blau nkrih đơn Ting ning m’ak ngăn tâm xã nkoch:

‘Rơh hôm ndăm hăn pâl tâm ƀon lan, hăn ma bu druh bah năp nơh, ăp rnôk gâp krih đơn Ting ting ri ăp bu ur druh, m’ăp ma me mbŏ bu ri kŏ ŭch da dê, bu pơk mpông ja ưnơm lăp tâm ngih gay nkrih đơn Ting ning ân bu djăt, âk nŭih bu djăt ri bu ŭch ngăn, rhơn ngăn, ŭch djăt mro... Nteh đơn Ting ning djăt ueh ngăn rnôk 9, 10 mông măng ngo, rnôk ma mô hôm tăng sĭk, nteh đơn êng du hê tăng lot ngai, ăp nŭih djăt kŏ ŭch. Gâp ŭch ma đơn Ting ning ndrel mât păng ân tât lôch nau rêh nơm”.

Đơn Ting ning geh dŏng âk ngăn, mô geh săch ntŭk nkrih, mông krih, mra dơi dŏng rnôk tâm ngih, rnôk hăn tâm mir mô lah tâm ăp măng rgum ƀon lan...Đah rnoi Bahnar, nteh đơn Ting ning kơt lah lăp tâm nting mham, lăp tâm săk jăn. Nteh đơn njêng ân nau rêh ƀon lan nơm lơn ma ueh, nuih n’hâm kon nŭih geh pơk aih lơn đŏng.

Tâm nau rêh nar mhe, đơn Ting ning dôl geh tay nau ueh mhe, têk nkônh lơn bu năch dăch ngai. Rnôk Ting ning nteh, nuih n’hâm kon nŭih lơn tâm dăch ueh, geh âk nau ueh tâm nuih n’hâm ndrel jâng ty nơm kơt lah ŭch mpât tĭng nau nteh đơn. Nteh đơn kơt leo tât nau rêh ueh ân ƀon lan, ƀư ân ăp nŭih lơn ma ntop tay nau ŭch rŏng ma nau rêh.