VOV4.M’nông: Ndrel đah trong lễ hội du\t ueh, ri nău kan ndeh chiar way ơm lah nău ntoh lư tâm văn hoá, way ơm n’hanh khoa học bah nu\ih Sê đăng ta n’gor Kon Tum. Ăp jêh gu\ m^n njêng an saơ, kỹ thuật chiăr loih bah nu\ih Sê đăng le\ tât g^t blău âk, geh bah jo\ tă aơ 1.500 tât 3000 năm. Hôm tâm 2 rơh tâm lơh tâm su mprơh rlăng Pháp n’hanh Mỹ, nu\ih Sê đăng đah nău kan ndeh chiăr way ơm le\ geh rgop âk an nău kan rklaih đăp mpăn rnoi mpôl.

            Hăn tât  n’gor Kon Tum, ntơm bah nkuâl Kon Rẫy hăn rlău Đăk Hà mô lah hao rlơ\ tât Đăk Tô, Tu Mơ Rông n’hanh Kon Plông, he mbra mâp u\nh nuh tôp tiăr bah nu^h Xơđăng. Nău du\t ue\h lah êng đah d^ng nuh yăn, u\nh nuh bah nu^h Xơđăng hôm kơt rbăn năm kăl e đah ndơ [ư: [ư d^ng puh ma ntô j^l; 2 d^ng ntu n’hâm [ư ma si; 2 d^ng lo\ng phôl n’hâm ma ngâr nkar n’hanh du trôm mon ma neh uk tât u\nh nuh.

            Rlău ti tôp, têk tôr ao jut ăp ntruh rhal hoch ta bôk, wa A Kênh, [on Kon Cheng, xã Đăk Ui, nkuâl Đăk Hà, ncho\ng tâm hâng u\nh nuh dơi bôr n’gul ndâp, n’gul mpơl lah, mô êng đah kăl e nơh ôh:

            “U che he kăl e mhâm [ư ri he kơt [ư kơt nê dơm. Du\t khlay lah ntô j^l gay [ư du\ng n’hâm puh. A[aơ jêr joi ngăn yơn mô geh ri mô dơi. Tâm ban kơt kăl e nơh dơm, u\nh nuh tiăr luh pêh, tu^h, ku\k, kău gay oh kon [ư mir ba. U che he kăl e nơh mhâm [ư ri he kơt [ư t^ng kơt nê”.

            Ăp bu ranh kăl e nkoch tay, ntơm nơh ta [on Xơđăng, lơn lah rnoi mpôl Xơ Drá, ăp [on way geh nklăp jât u\nh nuh. Ăp u\nh nuh dja way hâng u\nh tâm khay mu^h mir kăl si, jik pih mir n’hanh bah năp khay kăch rek. Nău u\ch lah gay ma nkra, tiăr mhe ndơ do\ng kan tuch tăm. Ndơ\ geh [ư luh nkre to\ng geh ndơ do\ng tâm [on, rnoh rmeh dơi hăn tăch an ăp rnoi nu^h oh nô êng [a [a\, hăn tât le\ ma nkual jru ngai, kơt: Quảng Nam, Quảng Ngãi mô lah hăn tât Lào n’hanh Campuchia.

            Gay geh loih, nu^h Xơđăng kăl e nơh ku^h joi tơm loih mblâm kalơ yôk n’hanh tơm loih ntil choih ta ăp dak me. Ntil tơm loih dja geh rnoh nkret njêng loih du\t âk. Gay nkret tơm lu\ jêng loih, nu^h Xơđăng do\ng rse bri Loăng Rlinh [ư si ônh an rnoh duh tât rlău 1000 độ C. Rlău ma nău tôp, nkra, ntôl jêng luh ăp tu^h kău t^ng nău u\ch ro\ng, nu^h Xơđăng hôm g^t tâm rlu\ đah ăp ntil tơm loih đo\ng, do\ng rsap nkôn, nke rpu gay hu\r [ư an ndơ geh [ư sôt hơr lơn n’hanh nâp lơn. Le\ du nău rêh krêp dêh đah nău kan tôp tiăr, wa A Xê, [on Văn Tó, xã Đăk Ui, nkuâl Đăk Hà, n’hao êng săk:

            “Gâp du\t n’hao êng săk. Nău rêh bah rnoi nu^h he ntơm nơh lah mô [ư tôp tiăr ri he mô dơi rêh. [ư tôp tiăr du\t geh nkô| khlay, [ư jêng luh tu^h kău, [ư ku\k pel gay [ư lo\, mir. Nơm geh n’gâng kan tôp tiăr, nơm geh loih da dê nê|”.

            Mô dơn geh nkô| hôr du\t khlay tâm nău rêh rnoi nu^h, ăp nu^h Xơ đăng [ư nău kan tôp tiăr hôm geh nău n’hao êng săk êng [a [a\ đo\ng: nê lah rgop soan an rơh tâm lơh mât njrăng [on lan, mât njrăng neh dak ta năp phu\ng rlăng lăp pit in neh dak. Tâm bar rơh tâm lơh tâm su lơh Mỹ mprơh Prăng, nu^h Xơđăng le\ pă an tahen hang rkeh ndơ do\ng kan tuch tăm mir ba, kơl dân quân, du kích, tahen tơm hơm ndu\l hăn tâm lơh. Ăp tak, đao, khă, srông, khêl, dăk, nkep….bah [on lan [ư an phu\ng rlăng phit klach plơ\ ru\ch tâm ăp rơh ntru lơh.

            Lịch sử quân khu 5 hôm nchih kloh: năm 1960 ntơm bah ntil u\nh nuh tôp tiăr way ơm bah nu^h Xơđăng, Phân xưởng nkret gang C13- Quân khu 5, dơi njêng ta [on Kon Blo, xã Đăk Kôi, nkuâl Kon Rẫy, n’gor Kon Tum. Aơ lah ntu\k [ư njêng ndơ tâm lơh lor bôk năp bah Quân khu 5 ta Tây Nguyên tâm ăp năm mprơh Mỹ kơl neh dak. Xưởng tiăr dja rgum ăp nu^h blău tôp tiăr ta ăp xã kơt: Đăk Ui, Ngọk Réo, Đăk Kôi, gay nkret njêng ntô ndrak phao n’hanh ndơ do\ng tâm lơh. Năm 2017 phân xưởng nkret gang dja dơi UBND n’gor Kon Tum nchih săk ntu\k têl ơm yău gưl n’gor.

            Bol ma kơt nê|, geh du lvang rngân n’hanh ăp nău u\ch ro\ng bah wa A Lễ, [on Kon Chênh, xã Măng Cành, nkuâl Kon Plông mpeh nău kan tôp tiăr way ơm bah nu^h Xơđăng:

            “A[aơ ri đêt nu^h g^t tiăr ngăn. Nu^h bah ngai ndjôt pêh, ndjôt ku\k, tu^h, ndjeo…ndjôt ăp ntil tât ta [on. Kônh wa saơ dơh moh u\ch ndơ do\ng ri bu rvăt dơm. Du\t nkah nău nteh nôp tiăr, nkah ku\k kău ti he nơm [ư ngăn. Ân rdâk tay nău kan tôp tiăr bah u che he nơm dơm”.

            Tâm rnôk ku^h joi ndơ ơm yău Lung Leng, Plei Krông…ta n’gor Kon Tum, ăp nu^h ku^h joi ndơ ơm yău le\ joi saơ 18 u\nh nuh nkret njêng loih. Ndrel đah nê, du\t âk ndơ do\ng [ư ma loih kơt ndơ do\ng kan mir ba, kon hăr n’hanh kông nhong dơi tâp bôr nsum tâm ăp ndru môch. Ăp ndơ an saơ dja kỹ thuật nkret njêng loih bah nu^h Xơđăng ta Kon Tum le\ du\t blău n’hanh geh jo\ năm đah a[aơ ntơm bah 1.500 tât 3000 năm. Du đêt nu^h khoa học hôm ndơ\ luh nău năl, nu^h Xơđăng rnoi Xơ đrá lah nu^h [on lan dâk bôk năp mpeh nău kan tôp tiăr ta Việt Nam n’hanh mbra lah lam Đông Nam Á.

            Yor kơt nê|, ndrel đah lam trong [ư lễ hội săk ntơr ue\h, ri n’gâng kan tôp tiăr way ơm lah nău ue\h ntoh lư mpeh văn hoá, lịch sử n’hanh khoa học bah nu^h Xơđăng ta n’gor Kon Tum. Wa Phạm Bình Vương, cán bộ Sở Văn hoá, Thể thao n’hanh Pâl nđaih n’gor Kon Tum an g^t, nău kan tôp tiăr geh nkô| du\t khlay đah nu^h Xơđăng:

            “Tôp tiăr geh nkô| du\t khlay mha êng mô dơn tâm nău rêh. Kơp le\ ma nkô| nău huêng păng geh tâm nău m^n bah khân păng đo\ng. du hê kon mhe deh bu ur me ân bă kon nê hăn tât du ntu\k ntu tơm ku^h loih. Nê lah tơm ndơ gay nkret njêng luh jêng loih gay [ư tiăr tu^h kău. Lor bôk năp bu ho\ g^t an ăp kon se đo\ng”.

            Gay mât njrăng nău kan tôp tiăr way ơm bah nu^h Xơđăng, ăp năm dăch aơ n’gâng kan ta ntu\k n’hanh n’gâng kan văn hoá n’gor Kon Tum le\ uănh khlay n’hanh geh ăp trong kơl êng. Tâm ăp nar văn hoá têh bah nkuâl geh nkô| nkoch nău kan tôp tiăr way ơm bah nu^h Xơđăng. Đah nău mpo\ng u\ch ro\ng mât nău kan tôp tiăr, ăp nu^h Xơđăng g^t blău tôp tiăr nsrôih râng nău kan dja. Ta ăp [on lan, mô đêt nu^h g^t blău tôp tiăr le\ rgo\ jă kon său, [on lan rdâk tay chông u\nh nuh tôp tiăr./.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân