VOV4.Mnông- Tâm nău kahg^t bâh bu ranh [on Siu Reo ( [on Mok Đen, xã Ia Dom, nkuăl Đức Cơ), nu^h Jarai ntơm kăl e mô geh Tết. Khay răm rhơn ngăn tâm năm lah kah “Ngêt năm, sa khăy” jo\ tât khay 3 khay. Nu^h Jarai mô kơp nar, kơp khay, kanu\ng g^t rnôk ne\ mbo ba le\ lôch kach rek, nău kan mir ba le\ [ư lôch, ăp nu^h geh âk nar ru rău, ăp rnăk geh ndơ sa to\ng ăp. Bu ranh [on Siu Reo nkoch:

            Nău răm rhơn bâh hên ntơm nơh, lôch kăch rek ba, pâk mbo ntơm [ư nău tâm nđu\r, nău kuăl brăh đah u che yău ye, [ư nklơi môch..Mpôl hên tu\r ch^ng goh gong, njroh xoang n’hanh tâm pât mprơ. Nar ne\,ăp rnăk ăp jay geh ndrôk sa ndrôk, geh su\r sa su\r, lôch ne\ rgum oh kon său rnăk vâl, mpôl băl, [on lan ndrel răm rhơn. A[aơ mô hôm geh ngêt pâl sông sa 3 khay kơt ntơm nơh, yơn hôm hôm nha geh đă kon său mât rbăy nău ueh êng bâh rnoi nơm kơt kăl e nơh đo\ng. yor lah geh nu^h ranh, geh nu^h têh mơ geh kon se, mom ndăm. Mom ndăm, oh kon se rgum tu\r ch^ng goh gong, njroh xoang, [ư piăng prung, m’êt nklâm n’hanh [ư ăp ndơ sa way ơm ueh kah êng”.

Hôm bu ranh [on Rcom H’Guoah (deh năm 1951, ta tổ 6, phường Hoà Bình, Ayun Pa) an lah, lễ hội năm mhe kăl e bvah nu^h Jarai du\t hoach ndrăp ndơ n’hanh roh âk mông nar. Nar aơ, nu^h Jarai sa tết way ơm bah nu^h Yuăn, răm tết 3 nar bôk năm mhe, du\t ntêm nkrem n’hanh geh nkô| khlay:

“Bah năp đaơ, nu^h Jarai he mô geh wơt năm mhe, knu\ng geh [ư brah u che môch blang dơm. He le\ geh âk nău rgâl, nti kơt oh nô Yuăn ăp năm răm năm mhe, [ư sa tết. Saơ nău rêh bah oh nô nu^h Yuăn g^t wât n’hanh hun hao jêng he an rgâl trong nkra njêng, nău rêh an tâm di đah rnôk mhe. Bah năp đaơ, knu\ng tâm [ư rhơn ba mhe n’hanh [ư ntlơi môch dơm yơn a[aơ he djăt nău mhe yơn âk ntil ue\h tâm nău way ơm le\ chuêl he rdâk [ư tay. Năm mhe, tết tât he mbah rhon oh yuh kônh wa [on lan ngăch dăng, [ư sa đăp mpăn”.

            Têt “nklơi môch” bâh rnoi Jarai kơt lah nău way chop môch Tết thanh minh bâh nu^h Yuan yơn geh [ư têh âk lơn. Rđil đah ăp nar tâm mâp tâm nđu\r, kuăl brah dăn an ngăch dăng lăng soih, nău ntâp rpu r^ têt “nklơi môch” lah du nar tâm mâp têh bâh nu^h Jarai. Bu ranh [on n’hanh nu^h têh geh nău knơm tâm [on mbra lah ăp nu^h leo tơm, [ư ăp nău way kuăl brah nklơi môch. Khân păng ndơn an nu^h tâm [on dăn rhơn an du năm mhe đăp mpăn, mbo ba lăy mbôn, kon său ngăch dăng, nău rêh đăp mpăn hơm răm le\ du năm. Yan năm mhe bâh nu^h Jarai geh ntơ lah Ning Nơng ta aơ geh nău way lah sa têt đah nu^h kh^t. [on lan nu^h Jarai du\t ua\nh khlăy nu^h le\ kh^t, yor ne\ rnôk rnăk vâl, mpôl rnoi geh nu^h bên ta rnăk vâl kh^t, khân păng mbra [ư ngih môch du\t ueh, gay ma kahg^t tât mbah ryơk. Nu^h Jarai mô săch nar na nê| gay ma vơt Tết êng an rnoi nơm ma săch khay tết lah khay 1, ne\ lah khay 4 âm lịch. T^ng ta nkual neh, trôk nar bâh ăp nkual ma nu^h Jarai ta ăp ntu\k mbra geh [ư sa tết ta ăp nar êng êng.

Đah kônh wa nu^h Êđê, lễ hội way ơm le\ lăp tâm nău rêh n’hanh âk rgâl mhe t^ng nar khay.

Bu ranh [on Y Yơh Kbuôr (way kuăl lah Aê Huy), ta [on Kmrơng Prong A, xă Ea Tu, Tp BMT, n’gor Dak Lak năm aơ 81 năm deh, uănh saơ du\t âk nău rgâl ta [on lan. Wa nsrôih an g^t, ăp năm rlău, nău rêh kônh wa nar lơ dơi hun hao, n’hao prêh. Âk năm dăch aơ, kônh wa wơt tết nar lơ răm lơn yơn jêng đêt dơh lơn. T^ng nău hun hao bah nău rêh rêng, âk nău way ơm wơt tết bah kônh wa le\ geh nău rgâl tâm di đah nău rêh a[aơ. Wa nkah g^t tay, kăl e, nu^h Êđê an du yan tâm năm, kuăl lah yan “Sa năm ngêt khay”, jo\ bah du\t khay 12 năm bah năp tât le\ khay 3 năm bah kơi, ne\ dơi uănh lah yan ru, yan rlu rlău jêh du năm pah kan o\k r’ah.

“Kăl e, rnôk yan kăch rêk le\ lôch, mir ba le\ jêh ri đah [on lan nu^h Êđê ta Dak Lak, bah khay 1 tât khay 3 dơi ua\nh lah Tết bah nu^h Êđê. 3 khay ne\ nu^h Êđê le\ hăn pah kan ma gu\ tâm jay rlu. Ăp rnăk wâl ndro\ng [ư brah an rnăk wâl, u che, me bơ\ n’hanh an kon sau. Hôm nar aơ wơt năm mhe du\t răm, n’hanh to\ng ăp. {on lan ăp rnoi mpôl!, ngăn lah nu^h Êđê sa tết t^ng nău way ơm bah nu^h Yuăn. Kônh wa tâm rnglăp ndrel gu\ âm rêh ndrel”.

            Wa Y Thim Byă (Ama Thu), ta [on Ê Bông, xã Cư Ebur, nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột nkoch, nar păng hôm nha jê|, ăp tơ\ lăp năm mhe, [on lan way [ư kuăl brah ndrâm dak. Rnôk ne, mhe lôch kăch rek ba, pâk mbo, mbo ba le\ s^t bêng dro\ng, bêng đăm. Nău kuăl brah ndrâm dak lah rơh gay ma [on lan lah ueh ăp brah yang le\ kơl an nu^h [on lan tâm le\ du năm, dăn an mih lăng prăng sơh, trôk nar ueh lăng, ăp brah mât ueh ndơ tuch tăm mir ba mô geh bu tuh bu sa, gay ma an năm ba kơi geh âk nău dơi, nu^h [on lan mâp âk nău [u\n lao. Aơ lah rơh gay ma [on lan tâm [on tâm mâp tâm nđu\r, tâm nkoch mpeh nău rêh, nău pah kan jan sa tâm du năm ba năp. Yor ne\, ăp nu^h le\ du\t rhơn n’hanh tât râng nău kan, ăp nu^h ndơ geh mbra tâm rgop ndơ ne\ gay ma ndrel [ư.

            Năp lor lah bu ranh [on n’hanh kruanh [on r[u\n nchră ndrel đah [on lan gay ma dơn ngoăy mpeh mông nar n’hanh ntu\k [ư, pă nău kan gay ma ăp nu^h nchrăp ndrănh yăng, ndơ kuăl brah. Rnôk ăp ntil ndơ le lôch to\ng, tât nar ueh khay ueh r^ ăp nu^h [on lan rgum nsum gay ma [ư kuăl brah, ăp nu^h le\ tât du\t ơm gay ma nchrăp ăp ntil ndơ.

Đah nu^h Xơ đăng ta Kon Tum, sa Tết du\t dơh n’hanh knu\ng geh 2 tết khlay lah Tết Ndrâm dak n’hanh Tết U|nh

Tết ndrâm dak tâm khay 3 dương lịch. Jêh rlu nu^h Xơ đăng ntơm nkra tay ăp mbôr dak n’hanh [ư brah (rbông dak) gay dăn brah dak an [on lan năm mhe săk geh, dak do\ng to\ng ăp. Mbôr dak aơ ndơ do\ng gay nu^h Sơ đăng do\ng dak kloh ue\h bah ăp dak djăng hoch s^t ăp yăng n’gâr dak rnăk wâl. Ăp mbôr dak aơ way dơi [ư đah rla. Ăp rnăk geh du yăng, gay so\k dak bah ăp mbôr dak kơt ne\. Jêh so\k dak, nu^h Sơđăng mbra [ư ngêt sa têh tâm âk nar. Tâm rơh Tết mbôr dak nu^h tâm [on djôt yăng, glah hăn ta ăp mbôr dak gay so\k dak s^t jay, nkre [ư ngêt sa, pâl rlưn lôch âk nar. Êng “{ư brah mbôr dak” an [on ri dơi [ư ta Jay Nhih yor bu ranh n’hum [ư. Êng đah Tết ndrâm dak dơi [ư jêh lôch yan, Tết u\nh mbra [ư nchrăp bôk yan năm mhe.

“Năm ơm le\ rlău năm mhe le\ tât, gâp mbah rhơn le\ kônh wa tâm [on, tâm xă nsrôih [ư sa, t^ng ue\h ăp nău ntru\nh, trong hăn bah Đảng, nău kơl n’hanh pháp luật bah Ngih dak. Nu^h ranh an leo lor gay kon sau nti t^ng di kơt nău ntru\nh bah đảng. Năm mhe le\ tât, gâp mbah rhơn le\ kônh wa, oh nô ngăch dăng. Kơt he le\ g^t, năm bah năp, kônh wa he du\t jêr jo\t [ư sa yơn yor rnoh khlay thuk jêng kônh wa mâp jêr jo\t. Gâp mpo\ng tâm năm mhe aơ, kônh wa nsing nơm tâm ăp nău ntru\nh trong hăn bah đảng, Ngih dak nsrôih hun hao wa\ng sa, mpo\ng ăp rnăk wâl geh nău rêh sâm ndro\ng lơn đah năm ơm”.

Mô dơn ueh êng mpeh nău ngơi, ndơ nsoh, ndơ ngêt sông, ăp mpôl rnoi, ăp mpeh nkual geh nău way vơt tết êng, du\t ueh.

            Nu^h K’Ho rêh du\t âk ta Lâm Đồng khân păng sa tết lôch tết Nguyên đán bâh nu^h Yuan klâp ma 1 khay ntơ lah tết Nhô Lirbông (Rhơn ba s^t ta jay). Tết aơ bu way geh [ư jo\ tât khay pe. Nău kuăl brah way geh [ư ta đăm ba têh bâh ăp rnăk vâl n’hanh ntơm [ư bâh bôk mông kêng măng đah nău tât râng bâh âk nu^h êng. Bu so\k mham djăr mh^ng ta ăp sah ba, đăm ba, ăp mpôn lăp, mpông jê|. Lôch rơh kuăl brah tâm rnăk vâl, nu^h K’Ho tâm jă hăn bâh jay aơ tât jay êng gay ma ngêt sông, njroh mprơ nsum răm rhơn. Nu^h K’Ho knơm an lah ăp nău rêh yor geh brah yang mât ua\nh da dê. Nău m^n mpeh ăp brah yang tâm nău rêh bâh nu^h K’Ho geh nău ryơk âk brah.. Brah lah nău kơl an kon nu^h. Brah têh dăng lah Ndu n’hanh hôm nha geh ăp brah êng lah: Brah măt nar, măt khăy, brah yôk, brah dak me, brah neh, brah ba…Khân păng way kuăl brah tâm ăp rơh geh [ư mô lah ta ăp nău khlăy bâh rnăk vâl kơt lah tâm nđăp nsông, ăp rơh tâm nău pah kan jan sa.

Nu^h Jeh Triêng geh âk nău way ue\h, tâm ne\ an nkoch tât nău way mhing buh, klu\p piăng m’êt ta chor jay n’hanh anh sah ônh s^t jay. Tết Cha Kchah hôm dơi g^t tât lễ hội sa sah ônh bah nu^h Jeh Triêng le\ dơi mât ndray âk rơh. Tết Cha Kchah mô knu\ng lah lễ hội gay lôch du yăn, năm kach rek ma hôm lah di an nu^h Jeh Triêng rhơn, lah ue\h n’hanh nkoch nău ryơk bah nơm tât đah ăp brah yang le\ gu\ mât njrăng [on lan mô kop ji, mât nău rêh hơm răm, ue\h lăng. {ư tết Cha Kchah hôm lah an nu^h Jeh Triêng nchrăp ăp ndơ pah kan rho\ an yan nkra njêng t^ng đah ăp nău iu\ch, nău ue\h lăng rlău năm mơ. Tết Cha Kchah bah nu^h Jeh Triêng way [ư bah nar 21 tât nar 27/12 ăp năm. Gay dơi [ư lễ hội Cha Kchah lôch ue\h mô geh dơh. Ăp nu^h dơi săch gay râng lễ hội an rlău nău an ngăn. Hội đồng [on săch 7 nu^h geh săk soan dăng gay dơi hăn tâm bri su sah ônh, anh u\nh buh s^t an [on lan. Rnoh u\nh buh mbra rgum du ntu\k prêh, ăp nu^h rgum jêng mpôl gay dơ lơ âk ri lap n’hanh ue\h lăng tâm năm tât mbra âk lơn.

Dơ âk u\nh buh tâm nar tết lah nău way lap bah nu^h Jeh Triêng

Tết s^t năm mhe tât lah yan tâm mâp tâm nđu\r nhup sai bâh ăp mpôl rnoi ta Tây Nguyên, tâm ne\ geh rnoi Churu. Nu^h Churu t^ng ndul me, nu^h bu klô way rêh đah rnăk vâl jay ur, oh kon geh t^ng mpôl me. Nu^h kon bu ur mbra lah nu^h tơm tâm nău ôp sai. Nrôk du hê bu ur u\ch du hê bu klô, bu ur ne\ mbra mbơh đah rnăk vâl gay ma đă bu ranh hăn jay bu klô ôp. Lah bu u\ch, du hê nu^h tâm rnăk bu ur mbra geh đă hăn ta jay bu klô gay ma nkol kông. Lah bu kloo u\ch r^ rnăk vâl bu ur mbra pă ndơ kep an rnăk bu klô n’hanh [ư tâm văng dok rgên an bu klô. Ta du măng nu^h bu ur dok rgên an bu klô tâm ton gu\ ndrel jêng ur sai. Mông nar tâm nsông mbra geh [ư ta rnôk măng. Rlơ\ tay lah bu klô mô u\ch lôch 7 nar mbra mplơ\ tay rgên. Bu ur mbra dok rgên tay an bu klô ta du măng bo\ng khay tât rnôk bu klô ne\ u\ch mơ.

Ăp rnoi mpôl ta Tây Nguyên geh du\t âk ndơ sa way ơm, saơ nău ue\h tâm ndơ ngêt sa. Ndơ do\ng ăp trau sa bah nu^h Tây Nguyên du\t âk lah biăp, geh hon êng, ne\ lah ăp ntil n’ha, bum, play... dơi so\k bah bri; nt^t nsa kơt biăp nse, djiêr, bum răn, dô ju, [a\ng... wa Điểu Nhót (nu^h Bunong) ta xă Dak Ndrung, nkuăl Dak Song, n’gor Dak Nông an g^t, êng biăp nse dơi gâm geh âk ndơ sa êng êng. Le\ rngôch ndơ sa biăp nse ue\h an săk soan, tâm di tâm ăp rơh tết n’hanh lễ hội.

“Nar lễ hội, nar tết, ndơ sa way dơi âk nu^h gâm ngăn lah biăp ndum. Yor biăp ndum dơh gâm n’hanh dơh joi. Biăp kranh dơi gâm biăp puh, n’hanh biăp ndum. Trau aơ [ư du\t jêr, n’hanh âk gưl. Nar lễ hội âk nu^h sa, jêng nu^h Bunong way gâm ăp ntil trau. Hôm biăp prung knu\ng sa tâm rnăk wâl, 4-5 nu^h sa tâm du d^ng. biăp nse lah ndơ sa way ơm bah nu^h Bunong bah kăl e. Knu\ng ndơ bah biăp nse yơn nkret gâm 3 ntil êng êng ne\ lah, biăp nku\r, biăp nse n’hanh biăp kranh. Aơ lah ndơ sa bah nu^h Bunong bah kăl I kăl e tât a[aơ”.

Nu^h rblang: Y Sưng Phê Ja