VOV4.M'nông: Rlău ăp mpêr n'gar nking kol, jêr jŏt, hang rbăn bu ur đâng deh thôn ƀon dôl rgop uĕh tâm nău kan mât chăm me kon ta nkual ƀon lan rnoi mpôl đê̆. Đêt nuĭh gĭt lah, gay geh mpôl bu ur đâng deh thôn ƀon lam ăp n'hanh hăr blău ti kan kơt aƀaơ, trong ntĭt leo "bu ur đâng deh thôn ƀon" hŏ rlău dŭt âk jêr jŏt, ntơm bah 37 nuĭh nti lah ăp nuĭh rnoi mpôl đê̆ mhe nti lĕ jrô 3, jrô 4.

Ăp nuĭh âk năm deh ta nkual jru, nkual ngai n'gor Kon Tum an gĭt, đah aƀaơ rlău 20 năm, me bŭn way deh êng ta jay, đah nău ntop kơl bah bu ur đâng deh. Lơn lah, đah kônh wa rnoi mpôl đê̆, lah deh jêr ir, mô lah kop jru, ri joi tât nuĭh mpih. Nău way bên nê hŏ ơm geh bah jŏ tâm nău rêh kônh wa rnoi mpôl đê̆. Yuh Y Bốp (rnoi Xơ Đăng) ta n'gor Kon Tum an gĭt:  

“Rnôk he ji ndŭl deh, ri sŏk bah tâm bri rse gŭr gŭr nê sĭt dĭnh hăch an păng luh dak, hĭng lam săk he, lah gay an păng "mbĭr". Geh i rse bah lơ, khân păng kât tay, an he nhŭp, chon kô̆ mâk. Đah aƀaơ nklăp 2-3 năm geh nuĭh ƀư kơt nê đŏng, gŭ deh êng, mô geh nuĭh mât chăm đêt."

Tĭng nchih rgum, nklăp ntơm bah ăp năm 90 tât năm 2000, rnoh me khĭt kol kon ta nkual jru, nkual ngai, nkual rnoi mpôl đê̆ way ta rnoh âk. Rnoh âk khĭt kol kon ta nkual ƀon lan rnoi mpôl đê̆ âk rlău 4 tơ̆ đah nuĭh Yăn. Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Thị Ngọc Phượng, tă ƀư Giám đốc Nhih dak si Từ Dũ (Nkual ƀon têh Hồ Chí Minh) an gĭt:  

“Gâp way hăn ăp n'gor, lơn lah ăp nkual jêr jŏt, ri mơ mâp geh tâp khĭt du hê me bŭn hôm druh dơm, mhe rlău 20 năm deh, mô hŏ tât 30 năm deh, Ôp: Ndơ lơh khĭt?. Bu lah: “Yor mô dơi deh kon lôch nê đă bu mpih mô dơi ơm ri mơ njŭn hăn tât xã, hao tât nkuâl lôch nê hao tât n'gor. Rnôk hao tât n'gor ri nuĭh nê hŏ khĭt hôm”.

Ăp nuĭh gŭ mĭn rblang luh đŏng ăp nkô̆ nău khĭt kol kon âk, nê lah ntung trong hăn, sop nkăp, jru ngai, rsong hăn jêr jŏt, mô geh ndeh rdeng. Lôch nê lah mpêr n'gar mpeh wăng sa, nking kol mpeh văn hoá, nău way ơm rluk mâl. Ntĭt kơt: djăt tâm huêng brah lơn lah cán bộ dak si. Mô dơn nê, ta nkual rnoi mpôl đê̆ rhŏ dŏng "ƀư me đăp mpăn" mô hŏ tâm di đah văn hoá ta ntŭk; mô gĭt ngơi yăn đah cán bộ dak si n'hanh nuĭh ƀon lan lah mpêr n'gar nking kol têh.

Ntơm bah nău ngăn geh nê, Nhih dak si Từ Dũ n'hanh ăp nhih pah kan dak si, ăp mpôl kan dak bah dih hŏ geh nău mĭn rdâk njêng trong ntĭt leo "Bu ur đâng deh thôn ƀon”. Nar bôk năp, lĕ rngôch geh nklăp 37 nuĭh tât bah rnoi Tày, Bu Nong, S'Tiêng râng. Ăp yuh tă bah Hội bu ur rgŏ jă n'hanh ndơ̆ hăn ntĭm nti. Tĭng bôk nău kan ri ăp yuh hăn tât nkual ƀon têh Hồ Chí Minh nti tâm 6 khay mpeh kỹ thuật dak si tâm mât chăm n'hâm suan deh nse me bŭn.  

Ăp nar bôk năp tĭng ƀư trong nchrăp kan dja mâp dŭt âk jêr jŏt yor nuĭh ƀon lan rnoi mpôl đê̆ way dŭt đêt hăn ngai ƀon, ngai rnăk wâl jŏ khay. Tâl bar lah sơch nuĭh geh nti têh ri mô lăng geh nău dơi yor lah geh nti, khân păng hŏ geh nău kan n'hanh hăn kan ntŭk êng hôm. Yor kơt nê̆, lơn âk oh yuh râng jrô nti dja, dơn nti ntơm bah jrô 3 tât jrô 5 dơm. Yor kơt nê̆ ma bôk nău kan sơch trong nhŭp ti nchŏng kan. Nuĭh hăn nti si ƀŭt glêh yơn geh nar nhŭp ti nchŏng kan ta nhih dak si âk. Ăp nuĭh kan đâng deh ta nhih dak si mbra groi tĭng 1 hê nuĭh nti. Nkô̆ ntĭm nti lah ntĭm an oh yuh gĭt trong mât chăm me bŭn, tâm n'hanh bah kơi lôch deh.

Rlău ăp jêr jŏt nê, bôk nău kan hŏ geh ăp nău dơi n'hanh rgop tâm nău rgâl geh mât chăm n'hâm suan deh nse an me kon ta  nkual rnoi mpôl đê̆, nkual wăng sa jêr jŏt. Ăp oh yuh lôch nti plơ̆ sĭt đah ƀon lan hŏ jêng cán bộ dak si. Yuh Thào Thị Se, rnoi Mông ta n'gor Hà Giang lah:

“Ăp rnôk way geh nklâm bok đâng deh kloh uĕh tâm dŭng hăn nkre. Aơ lah dŭng "bu ur đâng deh thôn ƀon". Rnôk hăn lah ân ndjôt nkre si ƀŭt nchih, mâng nchih nkre gay hôm nchih mbơh an nhih dak si xã đŏng. Aơ lah panh n'hanh nkăp. Aơ lah ndơ weh duh mham. Dĭng djăt nteh rnăn kon. Nar kơp bŭn ntreo gay gĭt tât nar hŏ deh lah mô. Du hê me bŭn đah aƀaơ bar khay, lor rnôk oh bê luh ri oh bê brâp lĕ, mô saơ n'hâm đêt. Gâp ân ƀư lĕ n'hâm suan kơl săm rêh lor ma ntơm nơh hăn nti ta ăp nhih nti nai ntĭm nti, 15 mnĭt lôch ri oh bê mơ n'hôr tay n'hâm n'hanh nhim. Aƀaơ i me kon ngăch dăng, ri mô geh ntil nău tât"

Ăp bu ur đâng deh tâm ƀon hŏ rdâk njêng dơi nău nsing nơm đah ƀon lan tâm thôn, tâm ƀon lan ma nău kan lĕ n'hâm suan n'hanh nău blău bah he nơm. Ntơm bah nău ngăn, nuĭh ƀon lan djăt n'hanh djăt khân păng ntĭm nti. Geh bŭn ntreo ri hăn but săm. Deh kon ri hăn tât nhih dak si xã. Ân chuh n'gang. Ân kơi ntop ndơ sa kah tâm rnôk bŭn ntreo. Nkhêp geh nău mha êng ri hăn ôp đah bu ur đâng deh thôn ƀon gay khân păng hăn tât jay but săm n'hanh chuh n'gang lor. Bu ranh ƀon Điểu Khí, thôn Đắk Xuyên, xã Đắk Nhau, nkuâl Bù Đăng, n'gor Bình Phước lah:   

“Dak si nsum mpôl lam ƀon lan bah he nê lah dăch dêh đah kônh wa đŏng. Ndơ lah jêr jŏt ri dak si nsum mpôl bah he nê ri hăn tât".

Tât aƀaơ, rlău 25 năm tĭng ƀư bôk nău kan bu ur đâng deh thôn ƀon, rnoh khĭt kol kon hŏ hŭch 4 tơ̆. Aƀaơ lam dak geh nklăp rlău 2.600 bu ur đâng deh thôn ƀon kan tâm ăp thôn ƀon jêr jŏt. Nău mât tay ăp trong kan "bu ur đâng deh thôn ƀon" rgop mât rnoh lôch jêh geh tĭng ƀư ăp rnoh tât kan hun hao rach năm n'hanh rƀŏng tât tĭng ƀư ăp rnoh tât hun hao jŏ jong nâp dăng mpeh n'hâm suan me kon tâm năm 2030 bah Việt Nam./.

VOV 4- Nuĭh rblang: Điểu Thân