VOV4.Mnông: Tâm nău kuăl brah bâh ăp mpôl rnoi đê| ta nkual  Tây Nguyên way ntoh geh do\ng ăp yăng ndrănh. Đah [on lan ăp mpôl rnoi ta aơ, ăp yăng drănh way geh du nău khlăy êng.

Bâh ntơm kăl e, yăng le\ geh [on lan Tây Nguyên săch gay ma do\ng ta âk nkô| do\ng êng êng. Ăp yăng khlăy do\ng gay ma kuăl brah geh trah rup bih nhuk nhăk, s^m bra\, tơm so, n’ha si ta săk mô lah rup yău ta ntôr. Nu^h Jrai, Bahnar, Xê Đăng geh nău m^n, lah ryơk an brah ăp yăng ueh khlăy kơt ne\,. Brah mbra kơl an [on lan khân păng mbo ba mbôn lăy, mih lăng prăng sơh, der mpô mpa lơh sa mbo sa, lơh khuch [on lan. Du ntil yăng êng lah yăng n’gon ndrănh rhơn ta ăp nar tâm mâp tâm nđuê ta [on. Ntil yăng aơ du\t têh, prêh 60-80cm,  têh ndul 50-55cm. geh du nău ueh êng lah du\t âk ăp yăng aơ du\ng gay ma n’gon ndrănh way geh trah mon đah âk ndơ rplay ntoh ta yăng kơt lah ăp rplay nhong rsu\nh jêng âk dăp, [ư kơt ne\ lah yor bu kăl e u\ch mpơl nău tâm rnglăp ta ntu\k rêh jêng, du rplay ntoh ba lơ nt^t an 1 hê, le\ rngôch tâm gu\ ndrel, bun dăp jêng âk ntêng geh nău khlăy tam rgop, u\ch nău rêh ueh răm n’ho ro.

Ta ăp rơh geh nău bu ndăm ta [on hăn nchron ta bri s^t, khân păng gu\ nsum ndrel ta nă u\nh n’hanh mbra geh ngêt ndrănh yăng geh ntôr mom rup kơt lah: đe, krai, k^t mô lah kônh tung…du\t ueh. T^ng nău way, rnôk geh ngêt ăp yăng n’gon ta ndranh aơ, khân păng mbra geh nău ngăch ngăr, dăng lơn tâm ăp rơh hăn nchron ba kơi. Du ntil yăng êng way geh njôt leo tâm ăp rơh hăn nchron mpa têh (yăng Pơlum t^ng nău ntơ bâh nu^h Jarai mô lah yăng Hakeng bâh nu^h Xê Đăng geh jê| lơn, prêh 22cm dơm, dơi an găp ta sah jê| gay ma lah ueh brah bri. T^ng ăp nu^h hăn nchron, le\ rngôch ăp mpa bri, ăp ntil ndơ yor brah bri mât ua\nh, dơi geh nhup mpa bri lah bâh geh brah kơl an jêng lah geh ndơ ma lah ueh.

Ngăn lah, geh ăp yăng  lah “yăng ur yăng sai” yor way geh bar ơ\, nău mom, [ư rup tâm ban, kanu\ng êng nău têh, prêh dơm. Ta rơh tâm nsông, bu ur n’hanh bu klô mbra ngêt ndrănh du hê du yăng, mpơl nău ueh rom. Aơ lah nău njoăl nt^nh đah rnăk vâl, băl mpôl khân păng mbra gu\ rêh ndrel tât le\ nău rêh, bôl ma geh nău tât jêr jo\t. geh ăp yăng geh mon rup ntoh rup nong k^t, rnôk tam nchip yăng ua\nh kơt lah kon ba kơi dôl t^ng kăp tung kon ba năp ua\nh du\t ueh, way geh ăp rnăk vâl sâm geh têh ndro\ng n’gon ndrănh ta ăp rơh tâm nkol tâm nsông.

Du ntil yăng tay đo\ng dơi ua\nh lah du\t khlăy ta nkual mpeh ba lơ Tây Nguyên lah yăng “Me pư kon”. Ntil yăng aơ jê|, geh mau ntô ndu\ng [ư mon ma uk krăk pler mô geh mom đah men, (a[aơ bu geh [ư ma men nđir), văr ntôr yăng geh ntôr gay ma ntru\p tong djrôp, mom ăp rplay ntoh n’hanh kon nong k^t ntoh ba lơ, săk yăng geh mom rup bih nhuk nhăk n’hanh nău êng lah geh ta yăng kon ta mbung yăng . Yăng “kon” prêh 10-15cm, tâm krêp đah yăng me n’hanh geh mom rup kơt yăng “me”. Yăng “Me pư kon” geh âk ntil, geh yăng krêp bâh 1 tât 4 kon. Ăp yăng “kon” nkrêp tât 1 mblâm ka chok êng, mpơl nău ryơk rnê bâh nu^h tơm tay đah năch, ntil ndrănh geh n’gon ta yăng aơ ntơm nơh way geh ngêt ta rơh tâm rgâl drăp ndơ n’hanh do\ng gay ma vơt năch đah nu^h ntoh lư n’hanh ăp nu^h kruanh [on êng. Du đê| nău m^n êng r^ an lah ăp yăng aơ nt^t an nău ro\ng me kon.

Le\ rngôch ăp yăng khlay geh do\ng gay ma n’gon ndrănh geh ntơ lah “yăng dăm”, êng “yăng me” r^ le\ rngôch kanu\ng lah an du ntu\k tâm nă u\nh, geh nu^h bu ur do\ng an ndơ sa, poăch bri mô lah ndum ndơ srat sa tâm bar pe khay. “yăng me” geh kơt lah yăng chum bâh nu^h Yuan, geh yăng têh ndul tât 60cm, prêh 80cm, yơn êng đah chum ta ntu\k mbung yăng du\t jê|, kanu\ng hvi 15-18cm to\ng nglăp du mpang ti, kơl an mât ndơ sa ueh lơn. Ntil yăng aơ du ntil mau dơm, mô geh ntơr, mô geh ntôr, mô geh mon âk rup kơt “yăng dăm”, rup mon ta tăng lah kach rvoal văr săk tăng. Tâm nău m^n bâh du đê| [on lan ta mpeh ba lơ Tây Nguyên, nău kach rup ta yăng aơ nt^t an rse mô dơi tăch, lah nău tâm rgop ta rnăk vâl, mpơl nău khlăy bâh “nu^h me”, nău dơn kan n’hanh du nuih n’hâm đah sai bâh bu ur rnôk le\ geh sai.

Tâm nău rêh mpôl rnoi đê| nu^h ta mpeh ba lơ Tây Nguyên, geh du\t âk yăng lah ăp rnoi Jarai, Bahnar, Xê Đăng mô lah Gieh Triêng, rnoh yăng bâh ăp rnoi Brâu, Rơ Mâm..mô nă âk. Du nău nsum đah ăp mpôl rnoi ta aơ lah rnôk geh nu^h kh^t, khân păng mba geh njôt leo yăng tât bri phan, kơt lah du nău njăt gay ma rdâng đah nău mô ueh. Jêng lah he way geh saơ ta môch bâh [on lan rnoi đê| way geh yăng yơn le\ nchah lơi, nt^t lah [ư an bluh, mô lah chah đang..nt^t an nău roh jot tâm rnăk vâl n’hanh mbra lah gay ma an yăng mô hôm dơi nu^h rêh do\ng tay, der geh bu ntung. Yor kơt ne\ đo\ng, ăp yăng ơm yău a[aơ lơ ma mô hôm geh, kanu\ng du đê| hôm nah nkơi tay an kon său ê lor kh^t r^ hôm nha ndrăy tay.

A[aơ, ăp mpôl rnoi đê| nu^h mpeh ba lơ Tây Nguyên lah nsum, Gialai lah êng hôm nha geh ngêt ndrănh yăng tâm ăp rơh tâm mâp tâm nđur kuăl brah têh bâh [on mô lah rnăk vâl. Du đê| rnăk ta [on lan nkual njônh ngai hôm nha n’gon ndrănh ta ăp yăng khlăy n’hanh kanu\ng vơt năch du\t khlăy mơ geh ngêt. Bôl ma nău rêh a[aơ le\ geh âk nău rgâl yơn yăng ndrănh hôm nha lah nău khlăy rhiăng năm, lah rse tâm rgop đah a[aơ n’hanh kăl e.

Nu^h rblang: Thị Đoắt