VOV4.M’nông: Ta nkual neh Tây Nguyên, geh ntu\k he uănh saơ ăp kon rup si geh rup ndah geh âk nău khlay êng êng dơi  n’gân ta mpông pêr [on, nkual lo\ mir, mô lah ta jay môch bah ăp rnoi mpôl đêt ta ntu\k. ăp rup ndah si, rup ndah jay môch dơi saơ du\t ueh, du kon rup geh nkô| nău êng, lơn lah rup jay môch bah ăp rnoi Bana, Jarai, Êđê… dơi trah mon ueh n’hanh khlay lơn.

            Ăp rnoi nu^h  Jarai, Bana ta Tây Nguyên uănh khlay ndah rup jay môch lah “Ndơ huêng” nkre đah nău way [ư ôp brah ntlơi môch, ngoăy tâm ăp lễ hội du\t têh bah [on lan kăl e.

Mô geh nu^h g^t nău trah mon ndah rup jay môch bah ntơm geh, dơn g^t rnôk ăp tơ\ [ư nău way ntlơi môch blang lah ân ntrah rup si, rdâk wa\r môch lor rnôk t^ng [ư ăp nău way êng [a [a\. 

            Ndah rup jay môch Tây Nguyên du\t âk ntil rup. Bah ăp gâl si ta ru\t ta ro\t mô rnglônh mô n’gơ, ăp nu^h blău ti trah mbra “khôm huêng” jêng ăp ndơ geh [ư rup ue\h dăch dêh đah nău rêh. Nê lah ăp ndah rup kônh dôk, s^m brak, s^m klang…tât rup kon nu^h, kơt: me bă kon, che ranh gu\ ndăl kang, bu ur peh phe, bu klô goh gâr…Mô dơn nê khân păng mbra trah rup nkah tât nu^h le\ roh. Nt^t, ndah rup bu ur bu klô lhôk lhong lah gay ăp nu^h g^t năl: khân păng tâm ro\ng, geh me bơ\ mpăng jêng khân păng ndrel nkh^t săk…

            Nău ue\h mha êng, to\ng ăp nău tâm ro\ng nu^h n’hanh rup gui yơn nu^h Jarai, Bana n’hanh du đêt rnoi nu^h êng [a [a\ ta Tây Nguyên mô  uănh nău kan trah mon ndah rup jay môch “lah nău kan joi sa” ma dơn [ư păng rnôk geh nău u\ch khlay dơm. Yor kơt nê| dơn geh ăp nu^h gân djăng, u\ch ro\ng trah mon rup si mơ an ntêm mông nar kơt nti. Wa Ksor Krôh, 65 năm deh, rnoi nu^h Jarai, ta [on Mrong Ngó 1, xã Ia Ka, nkuâl Chư Păh, n’gor Gia Lai, lah du nău nt^t:

            “Gâp g^t trah mon rup ntơm bah jê|, gâp bă oh hăn pâl năm 1966, rnôk bu rlu sông nar gâp uănh hôch khân păng dôl trah mon rup si. Lôch uănh nti hôch n’hanh bah kơi nơh gâp rlong kơt trah. Tât a[aơ, gâp mô ntlơi văn hoá dja, uănh nsum nu^h Jarai Arap mpôl hên hôm mât ndray nău kan ndah rup jay môch. Lor rnôk ntlơi môch blang ân geh ăp ntil rup ndeh mhe.” 

            Tâm rnôk ăp rnoi nu^h Jarai n’hanh Bana uănh ndah rup jay môch lah “huêng” jêng ân geh rnôk [ư nău way ntlơi môch blang, ri ndah rup jay môch nu^h Rđe hôm an êng ma nu^h geh ndro\ng dơm, mpơl nău têh kuâng, khu\n ndro\ng bah nu^h ho\ le\ roh. Yor kơt nê\ mô di ăp môch bah nu^h Rđe rnôk ho\ [ư nău way ntlơi môch dơi rdâk ndah rup jay môch wa\r nê đo\ng ôh. Wa Êa Yôn, ta buôn Weo A, thị trấn Krông Năng, nkuâl Krông Năng, n’gor Dak Lak an g^t:

            “Nu^h Rđe kăl e nơh lôch rnôk mât chăm môch blang nu^h kh^t 3, 4 năm geh rnôk tât 5 năm uănh t^ng nuih n’hâm lo\ng bah kon său ri [ư nău way ntlơi môch. Rnôk [ư nău way ntlơi môch, nu^h kh^t bah dâng 60 năm deh ri mô ho\ dơi trah mon ndah rup jay môch ([ư Gơng Kưt, Gơng Klao). Ăp nu^h bu ranh, ăp nu^h geh ndro\ng, nu^h geh nsing nơm ri mơ dơi trah mon ndah rup jay môch rnôk [ư ntlơi môch. {ư brah ntlơi môch ân geh su\r, rpu, djăr…gay ôp brah, [ư ăp nău way ntlơi môch…”

            Đah ăp nu^h Sedang ta n’gor Kon Tum, Bunong ta Dak Nông mô lah K’ho ta n’gor Lâm Đồng…kônh wa mô [ư ntlơi môch jêng mô [ư trah mon ndah rup jay môch n’hanh nău u\ch do\ng păng êng lơn đo\ng. Đah nu^h Bunong, K’ho, trah mon rup way [ư an ta mir pla mut gay ntru dôk kruănh lăp sa ba. Nu^h Sedang [ư trah mon rup gay [ư nkrơ\ ue\h mô lah ntru huêng chiak kla jêng ndah rup si bah khân păng way n’gân an bah mpông rlong [on. Bol ma do\ng moh ndơ [ư ri ndah rup bah ăp rnoi nu^h K’ho, Bunong, Sedang du\t âk mpưm đo\ng, ăp ndah rup geh nkô| hôr êng, mpơl nău khuh n’gôr rhơn m[ak nău gu\ rêh ta [on lan.

            Nt^t kơt ndah rup gay [ư an nkrơ\ ue\h bah nu^h Sedang ri way trah mon rup mpeh bu ur, yor khân păng m^n lah “Bu ur ât geh âk nău krit jêr o\ r’ah lơn rlău bu klô”. Ndah rup nu^h bu ur cheng bok bă gay hôr g^t nău o\ r’ah, krit jêr bah nu^h bu ur, ntơm bah deh kon tât n’gon trău, [ư mir ba…Hôm ndah rup bu ur druh dôl joi nău tâm ro\ng do\ng tri ri geh bok put bôk, nkep so\k; lah ndah rup mô geh put bôk, mô geh nkep so\k ri nu^h nê mô geh jăp mât săk.

            Êng mpeh ndah rup ntru chiak kla, ri khân păng trah mon ndah rup du\t djơh djơt, du\t mha êng gay “chiak klach” mô nănh lăp lơh tâm [on lan. Wa A Đoan, (52 năm deh) du hê nu^h blău trah mon ndah rup si lư bah nu^h Sedang ta xã Đăk Hà, nkuâl Tu Mrông, n’gor Kon Tum, an g^t:

            “Đah nu^h Sedang ri mô geh nău way [ư ntlơi môch blang, tu\r ch^ng goh gong, múa xoang, ngêt ndrănh yăng ta môch blang kơt nu^h Rđe, Jarai. Kônh wa tâm [on trah mon rup gay n’gâng ue\h măt uănh ta mpông rlong [on dơm. Ndah rup si lơn ma djơh djơt ri lơn ma ue\h gay ntru chiak kla klach, mô năch lăp lơh tâm [on mô lah m[ui t^ng nău tât an nu^h [on lan. Nt^t kơt năm nê, [on geh âk nu^h kh^t yor kop ji ri kônh wa mbra trah mon 2 ndah rup n’gân ta mpông rlong [on gay ntru ngai chiak klah.” 

            Đah ăp rnoi mpôl đê| Tây Nguyên, ndah rup way ơm tâm [on lan, ndah rup jay môch blang du\t dăch dêh n’hanh geh nkô| hôr huêng khlay, nuih n’hâm du\t têh. Ăp rup gui dêh bên mha êng bah ăp ndah rup lah nău n’hao êng săk bah ăp rnoi nu^h, rlay kah nuih n’hâm nu^h, nkah mpeh tu tơm, nkah mpeh nău rêh ngăn kăl e…

            Nău dja le\ wa\ch rgum âk rơh kơn mom ndăm joi tât nău blău trah mon ndah rup ue\h bah u che he gay mât ndray tay. Nô Đinh Plih, ta xã Tơ Tung, nkuâl Kbang, n’gor Gia Lai nkoch:

            “Ăp rnôk ju\t tât [on lan nkhêp geh uănh saơ ndah rup jay môch ri saơ du\t rhơn nđơr. Nu^h I hăn wa\ng sa ngai, du bah [on tơm ma saơ jay môch ri tâm ban kơt ntu\k nê du\t dêh bên, păng [ư an nkah [on tơm, nkah mpeh nău rêh u che he kăl e nơh, nkah ăp nu^h tâm rnăk wâl, ăp nu^h way dêh bên he. Yor kơt nê| jêng gâp n’hanh oh nô nsrôih trah mon âk ndah rup gay mât ndray an bah kơi tay.”

            A[aơ, ntu\k gu\ rêh geh rgâl, tơm si bri mô hôm âk, nău kan [ư ntlơi môch mô hôm lăng âk, tâm ban đah nău ndah rup jay môch nar lơn ma đêt. Yơn lah ndah rup si way ơm [on lan, ndah rup jay môch Tây Nguyên mô ho\ nchăp êt n’gle\ ta ntu\k jay môch, nkual mir ba mô lah mpông rlong [on dơm ôh, ma dơi n’gân rdâk ta âk ntu\k êng êng, kơt ăp nkual pâl nđaih, ăp ntu\k quán sa way ơm…Aơ lah trong [ư ue\h gay nău kan trah mon rup ue\h bah ăp rnoi mpôl đê| Tây Nguyên way dơi mât ndray n’hanh hun hao./.

Nu^h nchih rblang: Điểu Thân