VOV4.Sêdang - A mâu kơpong hdroâng kuăn ngo a kong pơlê Kon Tum, kơnôm pêi pro tro troăng hơlâ mơhá hnoăng liăn gâk ngăn ƀă mơnhông pêt kong, kuăn pơlê veăng pơkuâ gâk ngăn kong ai pêi lo liăn xua mê thăm pôu râng hnoăng hên tâ tung gâk ngăn kong. Ôh tá xê to tiah mê, mâu hơnăm achê kố, kong pơlê Kon Tum mơnhông rơdêi tơdroăng pêt loăng pơkeăng pá kơdâm kong xua mê kong dế kum ăm kuăn pơlê châ pơxúa péa xôh ing tơdroăng gâk ngăn kong ƀă mơnhông cheăng kâ pá kơdâm kong.

Tung mâu hơnăm hiăng hluâ, kơnôm gâk ngăn kong, hrĭng rơpŏng hdroâng kuăn ngo Rơteăng a pái to cheăm Măng Ri, Tê Xăng ƀă Ngọc Lây, tơring Tu Mrông, kong pơlê Kon Tum hiăng chiâng pêt sâm Ngọc Linh pá kơdâm kong. Nôkố kơnôm pêi lo liăn ing tơdroăng veăng pơkuâ gâk ngăn kong vâ châ kâ liăn mơhá hnoăng gâk ngăn ƀă mơnhông pêt kong ƀă hlối pêi chiâk deăng ƀă pêt loăng pơkeăng pá kơdâm kong tơdroăng rêh ối dêi kuăn pơlê châ pơ’lêh xông tơtêk.

Pôa A Tôn, môi tung mâu ngế pêt sâm Ngọc Linh rơkê má môi pơlê Pu Tah tối ăm ‘nâi, tâi tâng 65 rơpŏng tung pơlê pơrá veăng pêt loăng pơkeăng. Rơpŏng ki ai liăn pêt mê pêt sâm Ngọc Linh, ôh tá ai liăn hên mê pêt sâm kơxái, ngũ vị tử lơ mâu pơkeăng ki ê:

‘’Sap ing vâi krâ ‘nâi loăng sâm cho loăng pơkeăng ki kơnía, kơnâ liăn kô chiâng vâ mơnhông cheăng kâ xua mê vâi krâ hiăng ‘nâi hâk git, tăng troăng pêt hên tâ, rak ngăn gá vâ ai tơdroăng cheăng kâ tơniăn. Kơnôm pêt sâm vâi krâ mơnhông cheăng kâ, ai tơmeăm kâ, hmân ếo xâp, châ rôe rơxế, mơjiâng pro hngêi, rôe tŭm tơmeăm xúa tung rơpŏng hngêi, ai liăn ăm kuăn lăm hriâm’’.

Ƀă yă tê lối 100 rơtuh liăn môi kilô sâm Ngọc Linh drêh tá hlá môi tiah nôkố, hên rơpŏng Rơteăng a mâu cheăm: Măng Ri, Tê Xăng ƀă Ngọc Lây dêi tơring Tu Mrông hiăng chiâng ngế châ liăn rơtal.

Rêm xiâm loăng sâm Ngọc Linh môi hơnăm lo reăng môi xôh, rêm xiâm ai sap ing 25 troh 30 pơ’leăng, ai xiâm troh 50 pơ’leăng. Mơ’nui hơnăm lâk xo rêm pơ’leăng sâm tê xuân châ lối 100 rơpâu liăn, tâng mơdâ hmŏng chiâng loăng mê tê châ 300 rơpâu liăn.

Pôa A Sĩ, Kăn pơkuâ hnê ngăn Đảng cheăm Măng Ri tối ăm ‘nâi, vâ hên ngế rơtế chiâng pêt loăng sâm, vâi krâ pơchân hnê tối dêi pó gâk ngăn kong, ăm dêi pó mung hdrê, kum ăm dêi pó hdrê. Ƀă pôa A Sĩ cho ngế ki djâ troăng ahdrối rak vế hdrê sâm Ngọc Linh tối ăm vâi krâ nhŏng o:

‘’Tiô á tơmiât, tâng to lâk xo mê kô tâi sâm. Ing mê, á mơdâ pro hdrê a hngêi, rôe tơ’nôm hdrê vâi krâ lăm xo ing kong vâ pêt. Á pêt sap hơnăm 2003, hơnăm 2004 á axoăng hdrê ăm vâi krâ. Hên rơpŏng hiăng ai hên sâm ing hdrê ki á ăm’’.

Xêo troh mơ’nui hơnăm 2020 kong pơlê Kon Tum hiăng pêt châ dâng 630 ha loăng sâm Ngọc Linh, tung mê chât hectar cho dêi mơngế Rơteăng a pái cheăm: Măng Ri, Tê Xăng ƀă Ngọc Lây ối tung tơring Trông. Tâi tâng ƀăng tơnêi sâm Ngọc Linh kố pơrá châ pêt pá kơdâm loăng kong. Ai môi tơdroăng ki pơxúa khât mê cho a lâi pêt sâm Ngọc Linh a mê kong châ gâk ngăn kơtăng khât.

Pôa A Phú, thôn trương thôn Long Laih tối ăm ‘nâi, sâm Ngọc Linh ôh tá xê to kơnía kơnâ liăn mê ối cho tơdroăng ki tuăn pâ, cho châ tơƀrê hên tơdroăng mê loăng pơkeăng kố ối kum ăm tơdroăng rêh ối dêi kuăn pơlê:

‘’Pêt sâm Ngọc Linh mê vâi krâ pêi lo liăn, châ mơjiâng pro hngêi, kuăn ‘nĕng châ hriâm tâp. Vâ chiâng pêt sâm vâi krâ nhŏng o thế ‘nâi rak kong, ôh tá ko kong pro chiâk deăng. Châ tŏng kum hên, hnê mơhno tá hiâm mơno mê ngin ‘nâi troăng pêt sâm ƀă pêi tiô hnê mơhno. Vâi krâ tối dêi pó thế pêt sâm, ôh tá xo sâm ki ôh tá xê khât, ôh tá xo hdrê a kơpong ki ê vâ pêt ƀă rơtế dêi pó gâk ngăn kong’’.

Tơdroăng mơnhông pêt sâm Ngọc Linh tối krê ƀă loăng pơkeăng pá kơdâm kong tối tơdjuôm a kong pơlê Kon Tum dế kum ăm hên roh tơ’lêi cheăng pêi ăm vâi krâ hdroâng kuăn ngo a kong pơlê Kon Tum. Châ 5 hơnăm pro kŏng nhân ăm môi kŏng ti pêt loăng pơkeăng pá kơdâm kong a pơlê kân Măng Deang, tơring Kon Plông, nâ Y Đa, hngêi ối a pơlê Kon Hring, cheăm Đăk Blà, pơlê kong kơdrâm Kon Tum, tối ăm ‘nâi:

‘’On veăng ti tăng plĕng, kơ-êng pú hmâ mê pâ lăm pêi cheăng akố. On veăng pêi cheăng akố mê pêi lo liăn xuân châ hên tâ a hngêi. On veăng kô mơ-eăm pêi cheăng ƀă Kŏng ti’’.

Châ pơcháu vâ chê 40 ha kong a tơring Tu Mrông ƀă Kon Plông, kong pơlê Kon Tum vâ rak vế hdrê, pêt ƀă mơnhông pêt loăng pơkeăng, Kŏng ti pêi cheăng tiô rơnó Thái Hòa cho um méa djâ troăng tung mơnhông cheăng kâ ƀă hlối gâk ngăn kong. Ƀăng kong châ pơcháu ăm Kŏng ti kố ôh tá xê to châ gâk ngăn kơtăng mê ối thăm ai hên loăng pơlái kong kế ki ê ƀă ki sâp rơngiâp dêi kong ing troăng pêt tơ’nôm rêm hơnăm vâ pro thăm hên loăng pơlái kong kế dêi kŏng ti.

Pôa Tô Thanh Tùng, Kăn hnê ngăn Hô̆i đong khu tơrŭm, Kŏng ti pêi cheăng tiô rơnó Thái Hòa tối ăm ‘nâi, rơtế ƀă kơxô̆ liăn pêi lo ing troăng hơlâ mơhá liăn gâk ngăn kong, kal tâ mê nếo cho gâk ngăn kong kum loăng pơkeăng xông ngiât lĕm ƀă djâ châ liăn ăm Kŏng ti:

“Ngin dế gâk ngăn ƀă mơnhông pêt rak ngăn loăng pơkeăng, pêt loăng pơkeăng pá kơdâm kong. Pêt cho pêt pá kơdâm kong xua mê xuân ôh tá tơdjâk troh loăng pơlái kong kế ƀă kuăn kiâ kong dêi kong. Ngin đi đo ai khu gâk ngăn kong, pêt kong ƀă rak ngăn kong krá tơniăn má môi djâ châ pơxúa má môi ăm kŏng ti ƀă kong pơlê’’.

Xêo troh tâi hơnăm 2020, kong pơlê Kon Tum hiăng pêt châ lối 1.500 ha loăng pơkeăng, tung mê ai dâng 630 ha loăng sâm Ngọc Linh, vâ chê 400 ha hồng đẳng sâm ƀă mâu loăng pơkeăng ki ê. Ki má môi cho ki hên ƀăng tơnêi pêt loăng pơkeăng kố châ pêt pá kơdâm kong châ tơƀrê péa xôh tung tơdroăng gâk ngăn kong ƀă mơnhông cheăng kâ pá kơdâm kong ăm vâi krâ hdroâng kuăn ngo dêi kong pơlê.

VOV Tây Nguyên chêh

A Sa Ly tơplôu ƀă tơbleăng