VOV4.Sêdang - Tơdroăng châi êi, hâ xik tung xôu, ôí tối cho COPD cho tơdroăng châi êi ‘na xôu tung troăng hiâm, hyôh ôh tá chiâng kơtâu, tơdroăng ki ôh tá ai hyôh tung xôu rế tâk pro troăng ki djâ hyôh rế hâ xik, hyôh tơpá vâ châ mot tung xôu mê chiâng pá vâ hiâm a mâu ngế ki tâ pơreăng ƀă mơni kô trâm mâu tơdroăng môi tiah: ôh tá kâi hiâm, hyôh ôh tá châ mot tung xôu, tơdjâk troh plâi nuih ƀă hên ki ê. Maluâ cho tơdroăng châi êi ki ton, ôh tá chiâng vâ pơlât prêi tơdrêng, la tâng rĕng châ ‘nâi ƀă pơlât tro tơdroăng, ngế ki tro pơreăng mê mơni rêh ối tơniăn ƀă tơdroăng châi êi xôu - COPD.

Tiô khu tơrŭm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât lâp plâi tơnêi, dó inâi WHO, tiô riân rêm hơnăm tung lâp plâi tơnêi ai dâng 250 rơtuh ngế tro châi êi, hâ xik tung xôu COPD, cho xiâm kối hlâ mơngế ối má 4 tung mâu xiâm kối ki pro hlâ mơngế ƀă ối má 5 ‘na tơdroăng ki pá puât vâ pơlât prê ‘na tơdroăng châi ki kố tung lâp plâi tơnêi. Việt Nam cho tơnêi têa ai kơxô̆ ngế tro châi êi, hâ xik tung xôu chía hên a kơpong Châu Á Thái Bình Dương, tiô mâu tơdroăng ki hriăn ngăn ‘na pơkeăng rêm hơnăm kơxô̆ ngế tâ dâng 4,2% pơ’leăng mâ mơngế ki hiăng luâ 40 hơnăm ƀă pơtối hlo rế tâk hên xua ing tơdroăng ki ôu hât ƀă ki ‘mêi dêi hyôh kong prâi. Ƀok thái pơkeăng Rơmah Lương, kăn phŏ pơkuâ Hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm ƀă pơlât châi êi xôu kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

“Tơdroăng tro châi êi, hâ xik tung xôu cho môi tơdroăng châi  ‘na xôu ki pin hmâ trâm, tơdroăng châi kố mơni kô kâi vâ hbrâ mơdât ƀă pơlât, pro hyôh ôh tá chiâng kơtâu mot tung xôu drêng hiâm. Tơdroăng châi kố hrá râ ƀă pơlât gá ton. Ai hên xiâm kối pro chiâng tro châi êi, hâ xik tung xôu, môi tung mâu xiâm kối ki xiâm cho ing ôu hât, tơnêi tíu, kơtâk, ngôi on tâ tá tíu pin rêh ối, vi khuẩn ƀă xua ing rơpŏng hngêi ƀă hên ngế ki ê ôu hât cho xiâm kối ki pro chiâng tro châi êi, hâ xik tung xôu, ngế ki ôu hât lối 20 tơdrong tung môi hơnăm, kô trâm mâu tơdroăng hrá ‘nâi tung hên hơnăm, môi tiah: koi kong măng hiâm ai kơhêa, pá vâ hiâm drêng pêi cheăng hngăm ƀă hên ki ê kal athế lăm khăm, vâ rĕng châ ‘nâi pơreăng gá hiăng râ lơ tá hâi râ vâ rĕng châ pơlât teăm tơdrêng. Nôkố, Hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm ƀă pơlât châi êi xôu hiăng ai tŭm kế tơmeăm vâ khăm ƀă séa ngăn tơdroăng ki pro tro châi êi, hâ xik tung xôu a rôh ki rĕng teăm má môi.

Ƀok thái pơkeăng Rơmah Lương, ăm’nâi tơ’nôm: ki hên mâu ngế ki châ séa ngăn ƀă tối tro châi êi, hâ xik tung xôu bu lăm khăm drêng hiăng râ môi tiah: hơ-o hên, ôh tá kâi hiâm, ai kơhêa hiăng ton hơnăm ƀă hên ki ê la kố cho rôh COPD hiăng hên a hneăng ki râ, xôu hiăng tro tơdjâk ‘mêi. Tơdroăng ki ôh tá kâi hiâm a ngế ki tro châi êi, hâ xik tung xôu - COPD cho ngế ki tro mê ôh tá kâi hiâm tiô hâi khế, apoăng ngế ki tro pơreăng mê bu ôh tá kâi hiâm drêng mơ-eăm môi tiah prôk chêng, hếo kông kơlo ƀă hên ki ê la klêi kơ’nâi mê, mâu tơdroăng ki ôh tá kâi hiâm mê kô rế râ tâ ƀă ngế ki tro pơreăng mê kô hlo ôh tá kâi hiâm drêng koi pơtê, troh hneăng ki hiăng râ ngế ki tro pơreăng ôh tá pêi ki klâi la xuân ôh tá kâi hiâm.

Môi tiah jâ Nguyễn Thị Đào, 60 hơnăm, ối a thôn Đức Thuận, cheăm Đức Mạnh, tơring Dak Mil, kong pơlê Dak Nông dế pơlât a Hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm ƀă châi êi xôu Dak Lak, jâ ăm ‘nâi tro châi êi, hâ xik tung xôu COPD kố hiăng châ 10 hơnăm, rơpŏng pá puât, jâ athế pêi cheăng tơbrêi tơbrêh a Kŏng ti Kơxu, klêi kơ’nâi ton hơnăm tâ tung châ ôh pá hro, la jâ ôh tá vâ hmâng ôh tá vâ lăm khăm, drêng troh jâ ôh tá kâi xếo mê jâ nếo lăm khăm jâ ƀok thái pơkeăng tối tro châi êi, hâ xik tung xôu - COPD, kal châ pơlât tung ton hâi khế. Jâ Nguyễn Thị Đào tối:

“Á kơ-o hiăng hên hơnăm la ôh tá kâi prêi lĕm, châi a plâi nuih, ôh tá kâi hiâm. Hơnăm 2021 á lăm khăm, mâu ƀok thái pơkeăng tối á tro châi êi, hâ xik tung xôu, á koi pơlât a hngêi pơkeăng 22 hâi gá prêi, ivá hiăng lĕm, hiăng lo ing hngêi pơkeăng. Ing mê troh nôkố pơreăng kố dêi á gá vêh tro nếo. Á hiăng lăm khăm hên tíu, ƀok thái pơkeăng tối ơdroăng châi kố ôh tá chiâng pơlât prêi, bu séa ngăn dêi ‘na tơdroăng pêi cheăng rêm hâi, mê á cho kŏng nhân kúa chhá kơxu, rơpŏng hngêi xơpá mê á pêi cheăng, tơbrêi tơbrêh. Nôkố á athế pơlât a hngêi pơkeăng, tiah hmâ 1 khế á lăm troh khăm, pơlât ‘na pơreăng kố ƀă xo pơkeăng ôu xêh a hngêi”.

Ƀă ngế ki ê nếo cho pôa Trương Xuân Hải, 56 hơnăm, ối a tơring Dak Mil, kong pơlê Dak Nông, pôa pêi cheăng a Kŏng ti Cầu đường, tơdroăng cheăng rêm hâi dêi pôa cho athế hrik xo mâu ngôi kơtâk ƀă tơdroăng ki pơ’lok pơlâ tơ’nôm ƀă tơdroăng ki ôu hât mê cho mâu xiâm kối ki pro chiâng ai pơreăng. Pôa Trương Xuân Hải tối tơdroăng dêi tơná:

“Kơtăn kố ai 10 hâi á tơngê, ôh tá kâi hiâm, kơ-o ai kơhêa, á mot pơlât tung hngêi pơkeăng, mê nôkố hiăng chía lĕm. Tơdroăng châi á cho hiăng tro sap ing hdrối, hiăng 6 – 7 hơnăm kố ƀă hiăng hơ’lêh chiâng râ troh a xôu, pro á tơngê hmân plâ kong măng, a kơhâi prêi lĕm la a kong măng lo têa kơxôu ƀă tơngê. Mâu ƀok thái pơkeăng tối xiâm kối dêi tơdroăng châi kố mơni cho xua ing tơnêi tíu á pêi cheăng, á tro hrik xo mâu ngôi, kơtâk kơlung kơlăng ƀă ing tơdroăng ki ôu hât”.

Mâu ngế ki tơ’lêi tro châi êi, hâ xik tung xôu - COPD hmâ cho mâu kơnốu lối 40 hơnăm, cho mâu ngế ki hmâ ôu hât, bu môi iâ tê mâu ngế ki tâ tơdroăng châi kố cho kơdrâi tro tơdjâk xua ing mâu tơdroăng môi tiah: ki ‘mêi ‘na hyôh kong prâi, ngôi hât, ngôi, kơtâk ƀă hên ki ê xuân mơni kô tro tâ COPD. Tơdroăng châi hmâ râ ó tung to lâi, mâu tơdroăng ki ăm hlo cho môi tiah ‘na troăng plâi nuih, ôh tá kâi hiâm, hyôh plế a xôu ƀă hên ki ê mơni kô mơnhâu troh ivá kuăn mơngế. Drêng hiăng tro châi êi, hâ xik tung xôu COPD ngế ki mê athế rêh ối tơdjuôm plâ rơxông ƀă tơdroăng châi. Xua mê, tơdroăng ki châ ‘nâi ƀă pêi pro pơlât gá kal khât vâ rak tơniăn ăm xôu hbrâ mơdât mâu tơdroăng ki râ. Ƀok thái pơkeăng Rơmah Lương hnê tối:

”Vâ tối ‘na tơdroăng nội khoa ƀă pơlât hâ xik tung xôu tiô rơnó thế rĕng châ ‘nâi vâ teăm pơlât prêi, mơ-eăm rak ‘na tơdroăng kâ ôu tŭm trếo kơhiâm, rêh ối lĕm ro, mâ tá ối achê ƀă mâu kế, tơdroăng ki pro tơ’lêi hâ xôu, malối pôi tá ôu hât‘’.

Ƀă mâu ngế ki tro châi êi, hâ xik tung xôu COPD, ngế ki mê thế rak vế pêi pro tro tiô tơdroăng ƀok thái hnê thế ôu pơkeăng pơlât, ing tơdroăng pơ’lêh ki hmâ, môi tiah: thế lôi pôi tá ôu hât, thế kơhnâ pơtâp ivá, pơtâp hiâm ton vâ pơ’lêh troăng hiâm… Malối thế ôu pơkeăng tro tiô ƀok thái pơkeăng hnê tối. Drêng pơlât ƀok thái pơkeăng kô ngăn a tơdroăng tung châ ngế ki hâ xôu mê ki lâi va ăm pơkeăng ôu pơlât tro tơdroăng, ngế ki mê kô rêh ối tơchoâm ƀă tơdroăng châ tơná ‘na tro châi êi, hâ xik tung xôu  COPD, vâ pơtối rak vế ivá mo lĕm môi tiah mâu ki ê. La tâng mơngế ki hâ xôu mê ôh tá vâ rak vế pêi pro tro tiô ƀok thái pơkeăng hnê pơlât, hmôu pơtê lôi ôh tá vâ ôu pơkeăng, ‘nâ ôu pơkeăng ôh tá tro tơdroăng, lơ xúa tơmeăm ki hrik ôh tá tro ƀă hên ki ê… kô pro ki xêt dêi pơkeăng pơlât mê chiâng ôh tá kâi prêi, ôh tá tơ-ƀrê.

 Tro châi êi, hâ xik tung xôu tiô rơnó ăm hlo tâ tú hrá, tâng ôh tá rĕng châ ‘nâi ƀă ôh tá rĕng pơlât, xo ah hmôi kô pro chiâng rơ-iô ăm mâu ngế ki châi tamo. Vâ hlê tơ’nôm ‘na pơreăng kố ƀă kum mơngế ki châi ta mo rêh ối tơchoâm ƀă tơdroăng hâ xôu tiô ronó plâ rơxông ối rêh, ngin hiăng ai tơdroăng tơpui kơ êng tơ’nôm ƀok thái pơkeăng Rơmah Lương, Kăn phŏ pơkuâ hngêi pơkeăng kơ o lo mơheăm ƀă châi êi xôu kong pơlê Dak Lak.

-Ô ƀok thái pơkeăng, drêng ‘nâi hiăng tro châi êi, hâ xik tung xôu tiô rơnó rôh ki apoăng, ngế ki hâ xôu mê hôm kâi pơlât prêi há?

Ƀok thái pơkeăng Rơmah Lương: Môi tiah ngin hiăng tối a kơpêng mê hâ xôu tiô rơnó cho tơdroăng châi ki hrá ‘nâi ôh tá chiâng vâ pơlât prêi, tâng rĕng ‘nâi rĕng hmâng pơlât mơni kô châ mơdât to dâng mê tê, ôh tá râ tâ kơ mê, tâng hrá ‘nâi kô pro chiâng tơdjâk hên tơdroăng môi tiah pơlât oh tá chiâng prêi, kơxô̆ liăn ‘no pơlât hên ƀă hên ki ê.

-Tiô ăm ‘nâi, ‘na trếo kơhiâm lĕm tung châ a mơngế ki tâ tro ai tơdroăng tro châi êi, hâ xik tung xôu COPD cho  tơdroăng ki hên ngế rơhêng vâ ‘nâi plĕng, xua ngế ki tâ mê hmâ ai tơdroăng ki ôh tá tŭm trếo kơhiâm tung châ, mê tiô ƀok thái pơkeăng, xiâm ing lâi khoh pro chiâng ai tơdroăng mê?

Ƀok thái pơkeăng Rơmah Lương:  Ngế ki hâ xôu tiô rơnó a rôh ki má 1 ƀă má 2 mê hâi tơdjâk to lâi troh tơdroăng rêh ối, drêng a rôh má 3 ƀă má 4, xôu rế ton rế hâ xik, pro tâi tâng mâu ivá ki rơdêi dế ngế ki châi xôu mê thế tơkŭm tâi ăm xôu vâ veăng hiâm, ngế ki hâ xôu mê thế hiâm hên vâ ‘mot ăm xôu oxy, ngế ki hâ xôu mê kâ hên iâ to lâi klêi mê ối ‘nâi hiâm, ivá ki rơdêi hiăng tro kơdroh hên, hiâm ki vâ ăm mot tung xôu ôh tá bê tŭm mê pro chiâng ai tơdroăng hrế ôh tá ai tŭm trếo kơhiâm a mơngế ki ai tơdroăng tro châi êi, hâ xik tung xôu - COPD. A ngế ki hâ xôu tiô rơnó, hrế ôh tá ai trếo kơhiâm cho xiâm ki apoăng la cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm vâ kum pơlât ăm mâu ngế ki hâ xôu, xiâm dêi kơvâ ngăn pơkeăng cho thế kơdroh ki ngế hâ xôu lơ troh dêi hâ ki râ, thế rak ngăn ăm kâ ôu trếo kơhiâm hên tâng ai. Tối ‘na tơdroăng nội khoa ƀă pơlât êi hâ xôu tiô rơnó thế rĕng châ ‘nâi ƀă rĕng teăm pơlât, mơ-eăm kâ ôu tro tơdroăng, rêh ối lĕm tro, kơdroh ối achê mâu tíu  mâu tơdroăng ki tơ’lêi pro ‘mêi, malối pôi ta ôu hât.

 -Vâ kơdroh ăm ngế ki hâ xôu pôi tá hâ ki râ, ngế ki tro châi êi, hâ xik tung xôu COPD hmâ hmôu pơ xúa kơmăi mơ’no hyôh môi tiah inoâ ƀă corticosteroid, tiah mê tâng xúa hên pơkeăng ki mê ga ai pơxúa klâi tung pơlât ăm mơngế ki châi mê?

Ƀok thái pơkeăng Rơmah Lương: Drêng khăm ngăn hlo hiăng tro hâi xôu a rôh má 3, má 4 khŏm thế ngế ki mê ôu rêm hâi pơkeăng, hâi ki lâi thế ôu, malối nôkố pơkeăng ki vâ pro ăm phuâng pôi tá hâ tơxui xôu, pơlât ƀă khí dung cho hơ’lâk pơkeăng ƀă kơmăi mơ’no hyôh môi tiah inoâ ƀă corticosteroid kô xêt ton hâi, ki iâ gá 1 hâi thế xôh 2 hdrôh, kô cho túa hyôh mơ’no môi tiah inôa gá tơdjâk troh lâp tung châ dêi ngế ki châi, môi tiah pro kéa ngế ki mê chiâng rế rơtăng, kơxêng mâu kóu kơxêng rĕng ôh tá chiâng krá kâk. A mâu ngế hiăng kân, kơxêng châ, kŏng chêng vâi hiăng ôh tá krá kâk xếo, drêng tro hyôh COPD, pơlât ƀă khí dung cho pơlât ƀă kơmăi mơ’no hyôh môi tiah inôa corticosteroid kô pro ăm châ pin oh pá vâ hrik xo calci, hmâ krik gá hrik iâ ah pro chiâng tơ’lêi tơđôu kơxêng. Thăm nếo kô pro chiâng ai tơdroăng châi Cushing xua lơ xúa hên hyôh môi tiah inôa corticosteroid.

-Mơnê ƀok thái pơkeăng!

Gương - Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng