Ki tơviah phá xêh dêi loăng rơnâng têa gá rêh xua rêi gá pâk a rêi loăng ki kân xiâm hrik xo trếo kơhiâm vâ drêh dêi loăng ăm xông kân. Xua mê, loăng rơnâng têa kố ôh tá pêt gá phá xêh [ă pêt gá hên vâ môi tiah pêt kơphế, pêt tiu. Loăng ki kố gá bú rêh tâng pêt tơvât tung kơdrum kơphế lơ tung kơdrum loăng plâi kâ ki ai pơluăn. Pôa Nguyễn Quang Tòa, Ngế xiâm pơkuâ Ko\ng ti veăng tơlo liăn mơnhông pêt loăng rơnâng têa [ă mâu hdrê loăng ki kơnâ a Tây Nguyên ăm ‘nâi: Nôkố, loăng rơnâng têa châ pêt hên a péa to cheăm Ea ~uôl [ă Ea Wer (tơring Buôn Đôn) [ă deăng pêt hên vâ chê 50ha.

‘’Á rơtế [ă mâu nho\ng o pêt loăng rơnâng têa a Tây Nguyên, pêt tiô mâu túa tí tăng ’nâi ple\ng, mơnúa pêt hdrối. Luâ 3 troh 4 hơnăm pêt kô nah mê a hlo loăng rơnâng têa xông rơdêi le\m; kơlo ki vâ ai loăng l^ng gá xuân re\ng há, kơ’nâi 3 hơnăm hiăng hlo ai l^ng gá. Loăng rơnâng têa cho loăng ki kơnía, rơmôe [ă hlá kơbâng gá kô chiâng pro hlá chế vâ ôu, kloăng gá pin chiâng vâ tiê xo pro têa rơmâ vâ kâ, pro têa rơpâ ki vâ pro tơmeăm xúa pik ngiâ, pik xâk. Rơno loăng gá drêng hiăng kân ai l^ng tung tá cho kơnía ‘nâng. ‘Na tơdroăng ‘no liăn pêt ai mâu rơpo\ng kuăn pơlê pêt tơku\m hên, lơ mâu ko\ng ti pêt tơru\m, mê grup kô rôe tâi mâu loăng ki vâi krâ nho\ng o pêt mê  ăm ko\ng ti ki tơru\m [ă khu mơdró’’ .

Kơdrum mơdâ hdrê loăng rơnâng têa a tơring {uôn Đôn

Ngin lăm troh ngăn kơdrum kơphế pôa Y Krih Hwing, mơngế Rơđế ối a cheăm Ea ~uôl, tơring {uôn Đôn. Pôa Y Krih Hwing ăm ‘nâi: Kơdrum kơphế 1,5 ha mê hiăng ton lối 20 hơnăm, loăng hiăng krâ, rêm hơnăm bú châ krí xo dêi 2 ta#n kơphế kloăng tê. Hơnăm 2016, pôa Y Krih Hwing pêt tơvât 250 xiâm loăng rơnâng têa tung kơdrum kơphế. Nôkố loăng rơnâng têa mê xông rơdêi le\m. Kơ’nâi 4 hơnăm pêt loăng hiăng xo\n lối 3 mét, ki rơdâ dêi xiâm loăng 12 cm. Pơla hdrối kố nah, pôa Y Krih Hwing hiăng châ xo lối 100 kg pơ’leăng loăng rơnâng têa. Tê 1 kkg pơ’leăng gá mê 400 rơpâu liăn, châ xo lối 40 rơtuh liăn.

‘’Á pêt loăng ki kố sap ing hơnăm 2016 nah, troh hơnăm kố hiăng 4 hơnăm. Apoăng á kêi dêi hlá gá ki kơbâng tê 1 kg châ 200 rơpâu liăn, hlá gá ki pro vâ krâ iâ tê 1 kg 150 rơpâu liăn. Xo dêi pơ’leăng gá tê môi kg pu\n hr^ng rơpâu liăn, riên hiăng châ xo dêi 1 tă pơ’leăng. Tung hơnăm kố á kô po rơdâ pêt tơ’nôm 6 sao nếo a tơnêi ki rơnâk, tíu kố hiăng chiâ kloh pong hrik têa mo\ng. Tíu tơnêi ki mê pêt tơvât [ă loăng plâi hôt ki klêp tơkâng [ă loăng rơnâng têa. Loăng rơnâng têa mê ôh tá ai loăng ki ê pro ki xiâm mê ôh tá xông rơdêi, gá thế ai loăng ki ê há mê gá vâ kơnôm nếo kâi xông kân vâ rơdêi’’.

Pôa Tòa rơtế [ă mâu ngế ki rơkê dêi kong têa ê tâng pak^ng xiâm loăng rơnâng têa ki hiăng 5 hơnăm a {uôn Đôn

Jâ Trần Thị Thủy, Ngế pho\ pơkuâ ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê tơring {uôn Đôn ăm ‘nâi: {ơrô ngăn ‘na chiâk deăng tơring xuân hiăng lăm ngăn a mâu tíu ki pêt loăng, hlo loăng rơnâng têa xông rơdêi le\m. Laga mê bú cho ki hơ’leh hdrê loăng pêt ing tơná kuăn pơlê hriăn vâ pêt dêi. Nôkố hâi châ vâ ăm pêt loăng rơnâng têa tung tơdroăng pơkâ pêt hdrê loăng, xua hâi châ ai ngế khe#n kơdeăn, tí tăng ngăn tơtro khoa hok.

‘’{ă loăng rơnâng têa a kong tơring kố nôkố dế pêt mơnúa. Laga nôkố klêi séa ngăn xuân môi tiah ngin hiăng lăm ngăn mâu tíu pêt tung tơring hlo ki xông rơdêi dế loăng kố hôm khât ‘nâng. Vâ tối tung la ngiâ, tơring púi vâ pêt loăng ki kố vâ mơnúa hdrối vâ ‘nâi nhên ki tơ-[rê lơ ôh apoăng, klêi mê nếo po rơdâ ăm pêt lâp lu’’.

Tiô pôa Nguyễn Quang Tòa, Ngế xiâm pơkuâ ko\ng ti pêi cheăng tiô rơnó mơdêk pêt loăng rơnâng têa [ă nhâ loăng ki kơnía Tây Nguyên, mê loăng rơnâng têa kô châ xo kơ’nâi 12 hơnăm pêt. Mê cho vâ tối ‘na kong loăng [ă rêi gá, sap ing hơnăm má 3 loăng kô hiăng ai hlá, rơmôe [ă pơ’leăng gá, hlá gá [ă pơ’leăng gá chiâng vâ pro hlá chếi ôu têa, [ă pro rơmâ ki xua pro kế pik phom, kơlôn.

Nôkố, a kơdrum mơdâ hdrê dêi Ko\ng ti veăng tơlo liăn mơdêk pêt loăng rơnâng têa [ă mâu loăng ki kơnâ liăn a Tây Nguyên, a tơring {uôn Đôn hiăng mơdâ 100 rơpâu xiâm loăng rơnâng têa hdrê ki pơxiâm vâ tê, mâu loăng ki kố bê vâ pêt a tơnêi rơdâ 300 ha.  Mâu loăng rơnâng têa hdrê ki dâi le\m, châ Ko\ng ti tê [ă yă 80 rơpâu liăn, vâ pêt tung 1 ha kơxo# liăn ki rôe hdrê sap ing 30 rơtuh troh a 36 rơtuh liăn.

Hên mâu khu mơdâ hdrê loăng kố a pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột xuân mơdâ hdrê loăng rơnâng têa vâ tê. Mâu khu mơdâ hdrê mê, bú tê [ă yă 40 -50 rơpâu loăng môi xiâm. Ôh tá tơniăn hlo hên hdrê vâi tê mê pêt ah gá hôm chiâng lơ ôh, xâu rôe pêt ah gá kô ôh tá kâi xông kân, ah chiâng hlâ. Pêt loăng rơnâng têa, cho hdrê loăng ki pêt vâ pro kro mơdro\ng xuân châ tơmiât troh ki hơngế tung la ngiâ.

Kố cho hdrê loăng ki nếo hlo djâ pêt a tơnêi kố, mê tơnêi ki pêt, [ă hyôh kong prâi akố hôm tơtro vâ mơnhông pêt hdrê loăng ki kố há lơ ôh. Malối tâng pêt hên, loăng xông dâi le\m, drêng loăng hiăng kân ah hôm ai tíu vâ rôe gá? Xâu lơ trâm tơdroăng ki môi tiah pêt klo#ng tr^ng a tơring Krông Pac\, kong pơlê Dak Lak, loăng Magic S a Đơn Dương, Lạc Dương, kong pơlê Lâm Đồng, [ă loăng mắc-ca a mâu tíu tung kơpong Tây Nguyên, xua mê kơvâ ngăn ‘na pêi chiâk deăng [ă mâu kăn kong pơlê thế séa ngăn nhên hdrối ‘nôi, klêi mê vâ hnê kuăn pơlê pêt, tâng hmôu pơ pêt xâu lơ trâm tơdroăng ki pêt klêi mê ko tah, ‘nêk mơjo tơmeăm.

Lê Xuân Lãm chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng