Pơreăng rơxok xua virus pro, pơreăng kố tâ tú troh a mơngế ing têa hé dêi kuăn kiâ ki rơxok ing tíu ki gá kâ lơ tíu ki gá chéa drăng tíu hơbáu tro rong. Tâi tâng mâu ngế ki tro pơreăng rơxok xua ing chó, miếo kâ, iâ mơngế ki rơxok xua mâu kuăn kiâ ki ê kâ môi tiah kơto\n, to, kơnái [ă hên kuăn kiâ ki  ê.

Tiô riân ngăn dêi Tíu xiâm ngăn ‘na pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng kong pơlê Dak Lak tối, rêm hơnăm tung lâp kong pơlê ai dâng lối 4 rơpâu ngế tro chó, miếo kâ. Tung 4 hơnăm, sap ing hơnăm 2012 troh 2016, tơdroăng pơreăng rơxok hiăng tơniăn, lâp tung kong pơlê bú ai 2 ngế hlâ xua pơreăng rơxok. La hơnăm 2017, kơxo# mơngế hlâ xua pơreăng kố tâk hên, ai 5 ngế. Tung 3 khế apoăng hơnăm 2018, ai tơ’nôm  2 ngế. Tâi tâng mâu ki hlâ xua chó ki kôk rơxok kâ [ă ôh tá pâk pơkeăng vaccine mơdât pơreăng. Tối ki xiâm dêi tơdroăng rế tâk hên mê, [ok thái pơkeăng Phạm Văn Lào. Ngế pơkuâ Tíu xiâm ngăn pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

‘’Má môi cho xua mâu mơnăn mơnôa, môi tiah chó rế hên a Dak Lak xuân môi tiah a kơpong Tây Nguyên. Maluâ kơxo# chó tâk hên la tơdroăng pâk pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng rơxok ăm chó bú iâ, nôkố ngin nếo pâk mơdât pơreăng sap ing 20%-30% kơxo# chó tê, la vâ tơniăn tơdroăng pâk pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng rơxok thế pâk pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng ki iâ gá 85% kơxo# chó. Má péa nếo, xua kuăn pơlê ôh tá xâu oh tá vâ tơmâng xua hên hơnăm hdrối nah pơreăng rơxok iâ hlo. Drêng tro chó kâ vâi ôh tá vâ lăm pâk pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng’’.

Păn chó, miếo cho tơdroăng ki hmâ hiăng sap ing ton nah dêi kuăn pơlê Việt Nam. Tâi tâng mâu rơpo\ng a kơpong thôn, kơpong kuăn pơlê ối tơniăn lơ a kơpong k^ng têa kơx^ kơpho# xuân păn ki iâ môi to chó, miếo. Laga tơdroăng kơ’nêi chó, miếo mê hlo hên tung pơla mê iâ ngế pâk pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng ăm chó miếo, tơdroăng kố oh tá xê ngế ki lâi xuân tơmâng vâ pâk. Prôk tâ tá môi kơpong kuăn pơlê ối a troăng Y Nuê, bêng Ea Tam, pơlê kong kơdrâm Buôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak, hlo to mâu chó ki vâi kơ’nêi hmâng vâ prôk drô troăng, tung pơla mê, kơpong kố bú kơtăn tơdế pơlê kong kơdrâm lối 2km. Mâu vâi ‘ne\ng xah pêi dêi mâu chó ki kơ’nêi mê ki ôh tá truâ mông. Mâu ki hiăng kân oh tá hbrâ rơnáu hbrâ mơdât pơreăng. Drêng kơ-êng vâi tối ‘na tơdroăng pâk pơkeăng mơdât kôk rơxok ăm chó, miếo, môi ngế kuăn pơlê ăm ‘nâi:

‘’Chó miếo kuăn pơlê a kố hngêi ki lâi xuân păn. La kuăn pơlê akố hâi hlê ple\ng to lâi ‘na tơdroăng vâ pâk pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng rơxok ăm chó. Hên ngế pâk há la ai drêng pâk drêng ôh. Tâng ôh tá pâk xâu há, xua tâng chó miếo ki lâi ai pơreăng rơxok, ngế ki tro chó kâ apoăng xuân cho ngế ki păn’’.

Tiô [ok thái pơkeăng Phạm Văn Lào, Ngế pơkuâ tíu xiâm ngăn ‘na pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng kong pơlê Dak Lak, tơdrêng [ă ki xiâm ki tơngôu oh tá vâ re\ng tơmâng, oh tá hlê ple\ng dêi kuăn pơlê mê môi tung mâu tơdroăng ki xiâm ê nếo cho xua yă pơkeăng vaccine mơdât kôk rơxok nôkố xuân ối kơnâ tâng vâ pơchông [ă kơxo# liăn kuăn pơlê pêi lo. Môi rôh pâk pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng rơxok ai 5 klo\ng, rêm klo\ng 200 rơpâu liăn.

Tâng tíu chó kâ achê troăng mơheăm, veăn xiâm ngoâ môi tiah a ko\ng, a rơno\ng, a ngiâ [ă hên tíu ê thế pâk tơ’nôm huyết thanh, hên to lâi hdroh ki mê ngăn tơdroăng drêng kâng ngế ki tro chó kâ mê kân piê hngăm gá to lâi mê nếo thế pâk to lâi hdrôh há. Xua mê, hên rơpo\ng hngêi pá puât ôh tá toh lăm pâk vâi hmâ lăm pôu ngế ki pik, bliu  pơkeăng lơ xối xeăng ah pro ngế ki tro chó rơxok kâ mê chiâng hlâ.

Klêi trếo ‘mêi rơxok dêi chó hiăng mot tung châ mơngế, virus ki rơxok gá  hơ’lêh ing lớp mô pá xôp kéa lơ hơ’nêh ngoại biên [ă mâu troăng mơheăm veăn, troh a troăng mơheăm tung tơngá kơxêng [ă tung xiâm ngôa. Pơreăng ối tung châ sap ing péa pái hâi troh péa pái khế ‘nâ hía ton châ 1 hơnăm. Nôkố pơreăng rơxok hâi teăm ai pơkeăng pơlât prêi. Drêng hiăng ‘nâi tơná tro pơreăng mê ngế ki tro chó kâ mê âi kô hlâ oh pá ton hung mê. Xua mê, pâk pơkeăng vacine cho ki tro má môi vâ ví pơreăng rơxok. {ok thái pơkeăng Phạm Văn Lào, Ngế pơkuâ hngêi pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng kong pơlê Dak Lak hnê tối:

‘’Vâ hbrâ mơdât pơreăng rơxok, malối thế tơniăn tung pâk pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng ăm lối 85% mâu chó, miếo. Má péa nếo, drêng tro chó miếo kâ thế lăm pôu a hngêi pơkeăng vâ pơlât tíu ki tro rong xua chó miếo kâ, thế re\ng pơlât pôi tá lôi ton vâ châ [ok thái pơkeăng pêi ngăn pik pơkeăng ăm ôu pơkeăng‘’.

Tiô tối tơbleăng dêi Tíu xiâm ngăn pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng dêi tơnêi têa, hơnăm 2017, lâp tơnêi têa ai 74 ngế hlâ xúa pơreăng rơxok, tung mê ai 73 ngế ki ôh tá pâk pơkeăng vaccine hbrâ mơdât pơreăng 1 ngế hrá pâk. Tây Nguyên cho kơpong ki ai kơxo# mơngế hlâ xúa pơreăng rơxok ing chó kâ hên má môi [ă kơxo# mơngế pâk pơkeăng vaccine iâ tâ tâng vâ pơchông [ă kơpong ki ê.  

Lối tơdế kơxo# mơngế hlâ xua chó rơxok, miếo kâ tung lâp tơnêi têa oh tá vâ pâk pơkeăng vaccine cho oh tá vâ re\ng tơmâng, ‘nâ hía pro pơhôi tơmiât oh tá rơ-iô xua chó miếo tơná păn mê oh tá vâ pâk pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng. Pơreăng rơxok hmâ tâk hên a rơnó tô mơdrăng, sap ing khế 3 tơngi klêng, xua mê, kố cho rôh kuăn pơlê thế tơtro\ng ‘na pâk pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng rơxok ăm chó miếo tiô tơdroăng hnê tối dêi kơvâ ngăn ‘na pơkeăng pơlât mơnăn. Drêng chó, lơ miếo kâ thế lăm troh a hngêi pơkeăng tơdrêng hlối vâ châ pâk pơkeăng vaccine hbrâ mơdât pơreăng, pôi tá hmếo pơlât hmâng to lơ vâ.

Thu Huế - Quang Nhật chêh

Gương prế A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng