Nâ Dương Thị Su, 38 hơnăm, ối a thôn }ư\ Rang, cheăm }ư\ Pui nếo klêi mơhum dêi kuăn má 7 kơtăn kố vâ chê 1 khế. Xuân môi tiah hên on veăng mơngế M’nông ki ê, rơpo\ng hngêi nâ vâ ai hên kuăn vâ ai ngế pêi cheăng. La tung 7 hdrôh mơhum kuăn, nâ Su xuân kơnôm to dêi kơnốu, cho ngoh Dương Văn Chúng ngăn nâ mơhum a hngêi.

Bú chiâng tơpui péa pái nâl Xuăn tê, ngế kơnốu 37 hơnăm kố hâi chói hriâm lơ ai ngế ki ê hnê ngăn ‘na mơhum kuăn ngá. Ngoh Dương Văn Chúng ăm ‘nâi, rêm hdroh mâi ngoh mơhum, ngoh bú ngăn pro tiô khôi túa tơlá kuăn ngo. Rôh apoăng ối xâu ‘nâng la mâu roh kơ’nâi ôh tá xâu xếo xua hiăng hmâ.

Kơtăn ing mê ai péa pái toăng hngêi, o Vương Thị Má (19 hơnăm) xuân nếo klêi mơhum dêi kuăn má péa. Nếo bú hriâm tâi lâm 4, klêi mê, xo kơnốu drêng nếo 16 hơnăm, Vương Thị Má ôh tá hlê ple\ng ki klâi ‘na rak ngăn ivá ăm mo le\m, tu\m péa hdroh mơhum dêi kuăn, o xuân kơnôm to dêi kơdrá ngăn mơhum a hngêi:

‘’Á tâng vâi tối mơhum kuăn a hngêi pơkeăng mơhrê liăn, á ôh tá ai liăn mê á mơhum dêi kuăn a hngêi tê! ‘’

Thôn }ư\ Rang ai 157 rơpo\ng [ă vâ chê 1.200 pơ’leăng mâ mơngế, xuân to mâu kuăn ngo ki lo ing peăng kơnho\ng tơnêi têa mot rêh ối a kố. Tung thôn ai lối 80% rơpo\ng kơtiê. Tiô ngoh Thào Văn Đại, ngế kum pêi hnoăng cheăng thôn }ư\ Rang, a thôn kố, tâng riên tung 3 ngế kơdrâi ki dế ai kuăn mê kô ai môi ngế ki mơhum kuăn a hngêi, tăng to vâi jâ, vâi nôu, ngế kơnốu tơná ki ngăn mơhum kuăn ngá.

Tơdroăng kố môi pâ xua khôi túa tơlá, kuăn pơlê hmâ loi dêi tơdroăng mơhum kuăn ôh tá chiâng ai mâu ki ê veăng ngăn, mơhé vâ châ khu kăn [o# ngăn pơkeăng xuân oh tá chiâng ăm ngăn. Mơhúa ‘nâng hên hơnăm kố a thôn ki kố hâi hlo ai ngế ki châi mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa lơ châi hrê a vâi ‘ne\ng ki nếo klêi kot mâ.

Ngoh Thào Văn Đại tối tiah kố, kuăn pơlê pôi tá dó to dêi tơná mơhúa đi đo, xua pin ôh tá ‘nâi hdrối mâu tơdroăng ki rơ-iô kô trâm drêng ngế nôu [ă ngế kuăn ngá ki mơhum a hngêi:

‘’Rêm khế a hmâ lăm prôk hên tíu hnê tối ăm kuăn pơlê tiah kố, tâng mơhum kuăn a hngêi lơ ai tơdroăng pôu pr^ng, vung vế ko hlo pin ôh tá teăm vâ pêi pro, mê tiô a hnê thế lăm mơhum kuăn a hngêi pơkeăng ga ‘ló.

La kuăn pơlê a kố tơdroăng cheăng kâ rêh ối gá ối pá puât, vâi tối oh tá ai liăn, mê á xuân ôh tá ‘nâi pro ti lâi. A thôn kố tâng riân, tung 3 ngế mơhum dêi kuăn kô ai môi ngế ki mơhum a hngêi.  Vâi tối vâi xuân ‘nâi há tơdroăng mê ôh tá tro, la vâi xuân ối ngu nge#ng ko tối ôh tá ai liăn’’.

A pơlê cheăm hngế hngo dêi tơring Krông Bông, cheăm }ư Pui ai kơxo# rơpo\ng kơtiê hên hluâ tơdế, [ă tâi tâng kơxo# pơ’leăng mâ kuăn pơlê to kuăn ngo. Hơnăm 2017, lâp tung cheăm ai 86 ngế ai kuăn a hngêi, châ 1/3 kơxo# mơngế ai kuăn. 6 khế apoăng hơnăm 2018, kơxo# vâi kơdrâi mơhum kuăn a hngêi pơtối tâk, ai 46 ngế.

Nâ Châu Thị Kim Hòa, ngế pơkuâ cheăng rak ngăn ‘na ivá ngăn ‘na mơhum kuăn ngá – ‘na tơ’nôm trếo kơhiâm dêi hngêi pơkeăng cheăm }ư\ Pui ăm ‘nâi, hên hơnăm kố, riên rêm khế kăn [o# dêi Hngêi pơkeăng thế lăm troh a 6 to thôn mơngế Mông dâng 15 hâi vâ hnê tối ‘na tơdroăng rak vế ivá mo le\m, tối ‘na ki rơ-iô drêng mơhum kuăn a hngêi [ă hlối hnê tối ăm mâu on veăng thế djâ ngế nôu lăm pơlât a hngêi pơkeăng khăm ngăn kuăn ngá.

La tơdroăng kố hrá pêi pro:

‘’Khôi túa tơlá mơngế Mông cho vâ mơhum kuăn a hngêi. Pak^ng mê, xuân ing tơdroăng cheăng kâ rêh ối xahpá, ôh tá ai rơxế vâ chơ djâ, tíu ối hơngế troăng prôk hlối pá puât, malối drêng kong mêi, tung pơla mê thế prôk tâi 10km nếo troh a hngêi pơkeăng, mê hên ngế chiâng vâ mơhum kuăn a hngêi’’.

Tiô nâ Châu Thị Kim Hòa, ti lâi a kơpong kố hâi hlo ai ngế kuăn ngá ki nếo mơhum tro tơdroăng, xua hngêi pơkeăng ‘nâi tơniăn ai tu\m kơxo# mơngế kơdrâi mơ-êa châ pâk pơkeăng vaccine. La tung pơla mơhum kuăn a hngêi, tâng ôh tá mơhúa ngế nôu kô trâm tơdroăng ki mơheăm kô oh tá tâk troh a ngôa, tung mê, ki hên má môi cho pro lo mơheăm hên klêi mơhum kuăn.

Tâng trâm tơdroăng mê, xua ối hơngế ing hngêi pơkeăng, ngế nôu kô hlâ tâng ôh tá teăm pêi pro mâu tơdroăng pơlât tơdrêng, teăm mơdât mơheăm.

Tung la ngiâ, kăn [o# ngăn pơkeăng cheăm }ư\ Pui pơtối mơdêk hnoăng cheăng hnê tối, mơdêk hlê ple\ng [ă hơ’lêh tơdroăng pêi pro dêi kuăn pơlê. Hmâ lăm pôu rơpo\ng hngêi, hnê pơchân mâu ngế kơdrâi thế re#ng ‘nâi drêng dêi tơná hiăng vâ mơhum kuăn ngá vâ re\ng teăm lăm troh a hngêi pơkeăng.

Pak^ng mê, hngêi pơkeăng xuân xo kơxo# liăn ing môi tơdroăng tơkêa ki tơdjâk troh vâ ‘no pêi tơdroăng rak ngăn ivá ngế nôu [ă kuăn ‘ne\ng, kum liăn prôk lăm, liăn kâ ôu tâng ngế ki lâi mơhum kuăn a hngêi pơkeăng vâ kơdroh ki pá ‘na cheăng kâ ăm kuăn pơlê, mơhnhôk vâi kơdrâi thế mơhum kuăn a hngêi pơkeăng, pôi tá mơhum a hngêi.

Mâu tơdroăng ki pơloăng kân drêng mơhum kuăn a hngêi

Mơhum kuăn cho tơdroăng ki pá puât, ki rơhêng vâ tối a mâu kơpong hơngế hơngo ing hngêi pơkeăng. Mơhum kuăn a hngêi, mơngế nôu [a\ vâi hdrêng tơ’lêi trâm mâu tơdroăng rơ-iô klâi? {ok thái pơkeăng Chuyên khoa 2 Hoàng Ngọc Anh Tuấn, {ok thái pơkeăng pơkuâ Khoa Hồi sức cấp cứu nhi và sơ sinh, hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, tối nhên tâ ‘na tơdroăng kố.

Êng: Ô [ok thái pơkeăng! Drêng mơhum kuăn a hngêi, nôu [a\ kuăn ngá kô tơ’lêi trâm rơ-iô klâi?

{ok thái pơkeăng Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Mơhum kuăn a hngêi ôh tá xê to tơdjâk troh ivá dêi kuăn ngá mê ivá dêi ngế nôu xuân ôh tá châ rak ngăn tơniăn. Tung tơdroăng pơlât ngin hmâ trâm, mê cho pơrea\ng châi hrê a kuăn ngá. Xua drêng mơhum a hngêi, mê mâu ngế mơhum tá hâi châ hriâm ‘na mơhum kuăn ngá.

Má péa nếo, cho mâu tơmeăm mơhum kuăn ngá, tơmeăm pôe hlo, mơgrúa klo, mơgrúa vâi hdrêng ôh tá châ tơniăn le\m, ôh tá châ mơgrúa tah pơrea\ng. {a\ mâu ngế nôu, tơdroăng hmâ trâm cho lo mơheăm, tro pơrea\ng troăng mơhum kuăn ngá tâng ôh tá châ pơlât teăm tơdrêng, mơheăm lo lối hên mê mơngế nôu kô hlâ.

Pak^ng mê, ối tơ’lêi trâm hên tâ pơrea\ng ki ê, mê pin ‘nâi ivá dêi mơngế nếo mơhum kô ôh pá hro, ôh tá dâi le\m tiah mâu vâi kơdrâi ki ê.

Êng: Tơdroăng châi hrê a kuăn ngá gá tiah lâi, ô [ok thái pơkeăng?

{ok thái pơkeăng Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Thế ‘nâi mâu kuăn ngá ki tro pơrea\ng châi hrê, tâng ôh tá châ pơlât mê tơdroăng châi thăm rế râ. Nôkố a tíu pơlât ngin dế pơlât 2 ngế kuăn ngá châi hrê. Ai kuăn ngá pơlât lối 1 khế kố laga xuân ối ăm hiâm [a\ kơmăi, 1 kuăn ngá hiăng hiâm [a\ kơ-[inh oxy. Laga, mơhé pin hiăng mơ-eăm pơlât rêh vâi hdrêng laga tơdroăng châi mê gá xuân u ối.

Mê tơdroăng châi kố cho pá ‘nâng, gá kô pro châ xông kân ôh tá dâi le\m, môi tiah châi troăng ngôa. Tơdroăng kố ôh tá xê to pro pá ăm rơpo\ng tung tơdroăng rak ngăn mê cho pro pá ăm pơlê pơla.

Êng: Mơngế nôu [a\ rơpo\ng, ki rơhêng vâ tối a kơpong hơngế tíu pơlât mê kal tơtro\ng mâu tơdroăng klâi vâ ví tơdroăng mơhum kuăn a hngêi?

{ok thái pơkeăng Hoàng Ngọc Anh Tuấn: ‘Na tơdroăng kố, tiô á ai 2 tơdroăng. Má môi cho kăn [o# khăm pơlât. Khu khăm pơlât thế pêi pro tơtro tơdroăng pơtâng tối, tơru\m [a\ kăn [o# tâng tối ai kuăn preăng kuăn iâ, pro tiah lâi kuăn pơlê hlê ple\ng mơhum kuăn a hngêi cho ôh tá tro, kô tơdjâk troh ivá kuăn prếi nôu.

Má péa nếo, cho [a\ mâu ngế nôu [a\ rơpo\ng, tơdroăng ki kal má môi cho thế hlê ple\ng nhên ‘na tơdroăng mơhum kuăn. Pak^ng rak ngăn ‘na kế kâ tu\m trếo piê kơhiâm, ôu kâ, koi pơtê, mê tơdroăng lăm khăm pơlât mơ-êa rêm hneăng cho kal khât.

Drêng mơ-êa kuăn, tâng mơngế nôu tâ ôh tá tơniăn le\m mê thế troh hngêi pơkeăng khăm ngăn. Á pói rơhêng vâ tơdroăng mơdêk hlê ple\ng [a\ tơdroăng pơtâng tối dêi mâu [ok thái pơkeăng kô kơdroh tơdroăng mơhum kuăn a hngêi./.

Gương prế A Sa Ly tơplôu [a\ tơbleăng