Tơdroăng rêh ối tung rơxông nếo [a\ hên tơdroăng ki hơkăng, thăm nếo tơdroăng ôu kâ tá hâi tro cho xiâm kối pro chiâng tro tâ pơrea\ng nu\m nheăn tung pơlê pơla thăm hên. {ai chêh dêi Ngế chêh hlá tơbeăng a kong pơlê Gialai ai chêh tối ‘na tơdroăng mê.

Jâ Nguyễn Thị Xuân, 59 hơnăm, ối a thôn 5, cheăm Trà Đa, pơlê kong kơdrâm Pleiku cho môi kuăn pơlê pêi chiâk pêi deăng, plâ hơnăm tơvâ tơvân, tơdroăng hum rôh, jiếo, ôu kâ ôh tá tu\m, xuân ôh tá tro pơrea\ng ki piê, laga tro pơrea\ng nu\m nheăn lối 1 hơnăm kố. Xua mê, jâ Xuân châ tối cho ngế ki tro tâ pơrea\ng nu\m nheăn tá hâi ‘nâi xiâm kối. Jâ Xuân tối ăm ‘nâi, ahdrối ‘nâi dêi tơná tro tâ pơrea\ng nah, jâ tâ rơlâi rơlo chêng ko\ng, đi đo hêng ôu têa, lăm nu\m đi đo. Mơhé tung rơpê xăng, laga rêm roh kâ hmê jâ kâ châ 4 mo\ng, rơhêng vâ ôu têa ngeăm. Thăm nếo, klêi kơ’nâi ‘nâi dêi nôu tơná tro tâ pơrea\ng nu\m nheăn, mâu kuăn jâ Xuân ôh tá ăm jâ kâ mâu tơmeăm kâ, têa ôu ki ai sik hên, vâ kơdroh tơdroăng jâ lơ kâ hên mâu tơmeăm ki ai hên sik.

Klêi kơ’nâi 1 hơnăm ‘nâi dêi tơná tro tâ pơrea\ng, jâ Xuân cho môi ngế kuăn pơlê pêi chiâk deăng mo le\m, châ hngăm châ 50 kilô, nôkố hiăng chu k^ bu u ối 38 kilô tê. Rơtế amê, jâ Xuân ôh tá ai ivá pêi cheăng xua ôh tá mo le\m, mâu kóu chêng ko\ng êi [a\ châi. Laga tơdroăng ki pro jâ khéa má môi, pak^ng tơdroăng ôu kâ, ât kâ kế ki ai hên sik, mâ jâ hiăng ôh tá xáo hlo, pá puât tung prôk lăm rêm hâi vâ  tơpui tơno [a\ nho\ng o tung rơpo\ng hngêi. Jâ Nguyễn Thị Xuân tối:

‘’Nu\m lo têa nheăn pro rơlâi rơlo chêng, ko\ng, rơpê ôh tá tâ ki klâi, mâ ôh tá xâu hlo troăng, châi kơnếo, rơlâi chêng, ối ‘nân, xông pá puât, xông kơtong đi đo, kâ ôh tá lo\n, kung kí ko\ng, krâng êi tâi tâng. Á kâ hên kơchâi drêh, kâ hmê iâ, á ôh tá ‘nâi xua ti lâi chiâng tro tâ pơrea\ng kố, á ôh tá ‘nâi xua mê á khéa ‘nâng’’.

Pôa Huỳnh Thành, a kơxo# 24, troăng An Dương Vương, bêng Thắng Lợi, pơlê kong kơdrâm Pleiku troh a kơbong pơlât pơrea\ng mơngế hơnăm hiăng krâ, hngêi pơkeăng kân kong pơlê Gialai drêng sik tâk hên tung troăng mơheăm châ 6 xôh tâng pơchông [a\ tiah hmâ, [a\ tâ hêng ôu têa, hêng kâ, nu\m hên xôh. Tiô hơ’muăn tối dêi pôa, ahdrối châ ‘nâi tro tâ pơrea\ng, pôa tơđôu kơxêng chêng. {a\ tơmiât ôu hên têa tôu ro ai sik kô kum ăm kơxêng re\ng prêi le\m, pôa Thành ôu rêm xôh 1 tơ’lo tung pơla 2 khế pơtối. Laga, drêng sik tâk hên tung troăng mơheăm, [a\ mâu tơdroăng châi xua tro tâ pơrea\ng nu\m nheăn, mê mâu chêng ôh tá kâi prêi, pơtối tro tâ pơrea\ng a hơ’nêh. Klêi kơ’nâi 7 khế trâm xía vâ, chêng pôa Thành xuân ối tâ meăm vâ râng vế chêng.

Tiô tối dêi [ok thái pơkeăng pơlât pơrea\ng nu\m lo nheăn dêi pôa Thành tối, pro mâu mô ôh tá châ tơdah trếo sik vâ prêi. Thăm nếo, tâng tung pơla tro tâ pơrea\ng nu\m nheăn, tâng pôa Thành tro tâ pơrea\ng ki ê, tơdroăng pơlât kô trâm pá tâ tâng pơchông [a\ mơngế ki ôh tá tro tâ pơrea\ng nu\m nheăn. Êi ki ton nah hâi teăm le\m, pơtối tro tâ pơrea\ng nếo, pôa Thành đi đo khéa kho. Nôkố, vâ râng sik tung mơheăm tơniăn, pôa Thành thế ‘nâi ât ôh tá kâ kế tơmeăm ki ai hên sik tiô hnê mơhno dêi [ok thái pơkeăng pơlât. Tiah mê, pôa thế kơdroh kâ kế ki ai hên tơpoăng, sik, kơdroh ôu têa. Pôa Huỳnh Thành tối:

‘’Tung tơmiât á xâu ‘nâng. Xua pơrea\ng nu\m lo nheăn tiô á troh tá hlâ ah. Mê cho pơrea\ng ki ôh tá ai pơkeăng pơlât prêi. Châ [ok thái pơkeăng hnê tối, á xuân kơdroh kâ kế, ki hên kâ plâi, kâ plâi ối hên má môi. Xua kâ plâi kô kơdroh sik. Nôkố 1 roh kâ hmê kâ 2 mo\ng. Á mơ-eăm pêi pro tiô hnê mơhno dêi [ok thái pơkeăng’’.

A tơnêi têa pin nôkố tiô xêo ai 3 tơtuh ngế tro tâ pơrea\ng nu\m  nheăn, tâk châ péa xôh tâng pơchông [a\ hơnăm 2006 [a\ cho kong têa ki tâk hên mơngế tro tâ pơrea\ng nu\m nheăn tung lâp plâi tơnêi. Laga ki nhên khât kơxo# mơngế tro tâ pơrea\ng hên tâ xua ai dâng 60% mơngế tâ pơrea\ng laga ôh tá ‘nâi dêi tơná tro tâ pơrea\ng nu\m lo nheăn. Xiâm kối chiâng tro tâ pơrea\ng kố xua tơdroăng rêh ối, ôu kâ, ôh tá vâ pơtâp ivá, kâ hên kế ki ai hên trếo piê kơhiâm, pêi cheăng tơmiât hên, [a\ hía hé. Ki tô tuăn má môi tung la ngiâ, pơrea\ng kố thăm rế hên a mâu ngế hơnăm ối nếo. Pơrea\ng kố xuân cho pơrea\ng ối má 4 tung mâu pơrea\ng ki pro hlâ mơngế tung lâp plâi tơnêi.

Nu\m nheăn xiâm kối pro chiâng tro pơrea\ng kố cho hên, mâu ngế ki tơ’lêi tâ xuân hên. Drêng tro tâ pơrea\ng kố, mâu ngế tro pơrea\ng trâm hên tơdroăng ki pá puât tung rêh ối, ôu kâ, prôk lăm rêm hâi. Vâ kum vâi krâ nho\ng o hlê ple\ng nhên tâ ‘na pơrea\ng kố, ví trâm mâu tơdroăng ki ôh tá pói vâ, mâu tơdroăng ki hlo pá kong vâ re\ng ‘nâi, tơdroăng ôu kâ kế tơmeăm khoăng drêng hiăng tro tâ pơrea\ng nu\m nheăn, ngin ai roh tơpui tơno [a\ [ok thái pơkeăng chuyên khoa hai Trịnh Quang Thắng, hngêi pơkeăng kân kong pơlê Gialai.

Êng: Ô [ok thái pơkeăng, vâi tối tiah kố nu\m nheăn cho môi tơdroăng châi tiô rơnó ki rơ-iô, tơdroăng kố hôm tro há [ă ki khât gá tơdroăng nu\m nheăn mê gá ti lâi?

{ok thái pơkeăng Trịnh Quang Thắng: Nu\m nheăn cho tơdroăng châi ‘mêi pro hơ’lêh tung châ, xua tung châ rế ai hên xik tung mơheăm, pro ‘mêi chiâng, ai đăm [ă rơmâ hên. Tung mê, xua tơdroăng ôh tá châ ‘no Insulin lơ ôh tá ai Insulin, lơ túa péa tơdroăng mê, khoh pro tâk nu\m nheăn ton hơnăm. Nu\m nheăn cho tơdroăng châi tiô hên khu ki xiâm gá phá dêi pó, vâi klâ pro ai hên type, hên ki pơrá phá dêi rơpó. Tung mê rêm type, rêm châ gá tiô 1 khu ki xiâm. Xua mê ôh tá ‘nâi nhên xiâm ing lâi pro chiâng ai tơdroăng châi kố. Tung lâp plâi tơnêi, vâi hiăng hlâ, 5 troh 7 type [ă hên tâ nếo. Tâng ôh tá ‘nâi nhên mê vâi bú tối môi tơdroăng ki xiâm pro chiâng nu\m nheăn cho tâ tú ing mơheăm tơdjâk troh tơdroăng châi nu\m nheăn, vâi ôh tá ‘nâi vâ tối ki xiâm ing lâi.

Êng: Tiah mê ki xiâm khoh châi nu\m nheăn thế pro ti lâi vâ kơdroh mâu tơdroăng ki pin oh tá hêng tro tơdroăng châi kố pro, ô [ok thái pơkeăng?

{ok thái pơkeăng Trịnh Quang Thắng: Ki rơ-iô dêi nu\m nheăn gá hên, vâ kơdroh ki rơ-iô dêi tơdroăng nu\m nheăn kố ngăn tiô kơ tơdroăng châi râ lơ ôh. Drêng hiăng tro nu\m nheăn, mê pin bú tăng troăng kơdroh ki rơ-iô tê pro ti lâi vâ re\ng châ ‘nâi, teăm pơlât, kơdroh tơdroăng ki pro châi ki ê xua ing tơdroăng châi nu\m nheăn pro.  Drêng hiăng tro nu\m nhên, ivá ki vâ tơplâ mơdât [ă pơreăng kô rế kơdroh, pro tơ’lêi hlâu ăm mâu pơreăng pro chiâng ai tâ tú tơdroăng châi ki ê lơ chiâng ai mâu tơdroăng châi ki ê nếo. Châi nu\m nheăn ối pro hên tơdroăng châi ki ê, tung mê, gá pro chiâng châi plâi nuih, pro tât troăng mơheăm kơtâu, mơheăm tơku\m a plâi nuih [ă mâu tơdroăng châi plâi nuih ki ê. Má péa, gá pro chiâng châi troh a mâ, tối ki ton ta ah kô pro chiâng puâ mâ ôh tá xáo hlo. Má pái, gá pro chiâng châi kơkốu, pro kơkốu ôh tá le\m [ă hnối tơdjâk troh troăng hveăn pro ôh tá chiâng tâ ki klâi a troăng hveăn ngoại [iên, troăng hveăn xiâm, hnối pro chiâng ôh tá ’nâi kơnó ki klâi, ôh tá tâ châi lơ ti lâi a ko\ng chêng.

Êng: Ki xiâm dêi tơdroăng châi nu\m tơkâ, ngế ki nu\m tơkâ mê thế kâ ôu tro tơdroăng, kế ki lâi chiâng kâ kế ki lâi ôh tá chiâng kâ thế ‘nâi vâ kơdroh tơdroăng châi, hôm cho ô [ok thái pơkeăng?

{ok thái pơkeăng Trịnh Quang Thắng:  Mơngế ki châi cho châi tiô rơnó, ôh tá chiâng pơlât prêi. Má péa, drêng hiăng tro nu\m nheăn mê kô pro tơ’lêi hlâu ăm mâu pơreăng pro chiâng châi ki ê môi tiah pro chiâng u\m tung châ, mâu tơdroăng châi ki rơtốu lơ chiâng tâ tú. Má pái, tơdjâk troh tơdroăng rêh ối rêm hâi. Drêng hiăng tro nu\m nheăn mơngế ki hiăng ai tơdroăng châi nu\m nheăn mê thế kâ ôu tro tơdroăng [ă tơdroăng ki nu\m nheăn, thế kơdroh tơpoăng, thế kơdroh kâ xik, kơdroh kâ têa rơmâ, rêh ối thế hơniâp ro tung tuăn ngo, kơhnâ pơtâp ivá rêm hâi.

Êng: Ti lâi nu\m nheăn vâi ngăn cho tơdroăng châi kơdê mơngế ki kí  [ă ngế ki tro nu\m nheăn mê kal thế khăm ngăn a mâu tíu ki tơtro, vâ re\ng ‘nâi dêi tơná hiăng tro tơdroăng châi ki rơ-iô mê, ô [ok thái pơkeăng?

{ok thái pơkeăng Trịnh Quang Thắng: Ngế tro nu\m nheăn vâi tối re\ng châ ‘nâi, pơlât tro tơdroăng, rêh ối krúa [ă tuăn ngoâ đi đo hơniâp ro kơhnâ pơtâp ivá vâ kơdroh tơdroăng châi nu\m tơkâ. Tâng re\ng châ ‘nâi tro nu\m nheăn vâi tối ngăn a mâu tơdroăng ăm ‘nâi dêi nu\m nheăn. Má péa, mâu ngế tung châ tơ’lêi tro tơdroăng châi, kơpêng 45 hơnăm thế khăm ngăn têa nu\m tiô rơnó vâ re\ng ‘nâi, lơ vâ re\ng pơlât prêi. Re\ng châ ‘nâi mâu tơdroăng châi nu\m nheăn ngăn a mâu tơdroăng môi tiah kâ hên, ôu hên, lăm nu\m hên [ă kơdroh piê thế lăm khăm a mâu hngêi pơkeăng ki achê vâ ‘nâi lơ re\ng pơlât tah tơdroăng nu\m nheăn. Lơ mơngế kơpêng 30 hơnăm ki tơ’lêi tro tơdroăng châi kố, lơ tung on veăng nho\ng o xiâm ai ngế tro nu\m nheăn, a vâi kơdrâi ki dế mơ-êa ai kuăn drêng kot mâ kơpêng 4 k^ lơ ai pâu kuăn ki vâi tối pâu kuăn đa nang, lơ ngế ki piê DMI kơpêng 23, lơ piê klêa kân blung a mâu kơnốu kơpêng 90 cm [ă lối 80 cm [ă vâi kơdrâi. Lơ ngế ki ai tung châ kô tơ’lêi tro châi ‘mêi tung mơheăm, kơtêi kơtâu têi lơ chôa, lơ ai tơdroăng ‘mêi hơ’lêh lipid, rơmâ. Tung tơdroăng châi nu\m nheăn, tung tơdroăng tí tăng ‘nâi ple\ng dêi lâp plâi tơnêi mơngế ki lối piê kơdroh lối 5% ki hngăm tung 1 hơnăm kô kơdroh tro tơdroăng châi nu\m nheăn sap ing 32 troh 38% tơku\m [ă tơdroăng kâ ôu tro tơdroăng [ă kơhnâ pơtâp ivá.

Êng: Mơnê [ok thái pơkeăng trịnh Quang Thắng hiăng mơdoh chôu tơpui tiâ tơdroăng ngin kơ êng mê!

Gương prếi A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng