Châi hrê cho pơrea\ng ki tâ tú a vâi hdrêng, xua pơrea\ng châi hrê gá ối tung tơnêi, prêi, kơtâk, eâk kơpôu ro, kơpeăng ko\ng ôh tá krúa le\m, chiâng pro tro tâ pơrea\ng. Pơrea\ng châi hrê tâ tú mot tung châ ing troăng klo. Drêng rơneh kuăn ngá, tâng kế ki pôe klo lơ kơpeăng ko\ng dêi mơngế mơhum ôh tá krúa le\m, mê pơrea\ng kô mot tiô troăng klo mot tung mơheăm, pro vâi hdrêng chiâng tro tâ pơrea\ng. Lối 90% vâi hdrêng châi hrê hlâ.

Sap apoăng hơnăm 2017 troh nôkố, tung kong pơlê Daklak hiăng ai 4 roh vâi hdrêng hlâ xua pơrea\ng châi hrê a vâi hdrêng. Tiô séa ngăn dêi kơvâ ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât mê tâi tâng vâi hdrêng ki hlâ pơrá rơneh a hngêi [a\ ôh tá ai thái pơkeăng mơhum [a\ mơngế nôu ôh tá pâk pơkeăng vaccine hbrâ mơdât pơrea\ng châi hrê drêng mơ-êa. Rơpo\ng dêi 3 tung 4 ngế pơrá achê [a\ hngêi pơkeăng cheăm laga mâu ngế nôu kố ôh tá ‘nâi hên ‘na tơdroăng vâ rơneh kuăn tơniăn le\m.

Nâ H’Ngọc Bya\, 19 hơnăm, ối a [uôn Yang Reh, tơring Krông Bông, kong pơlê Daklak rơneh kuăn rơmúa châ 6 hâi mê o ngá mot pơlât a hngêi pơkeăng xua châi hrê. Mơhé hngêi nâ kơtăn hngêi pơkeăng cheăm lối 1km laga nâ ôh tá pâk pơkeăng vaccine châi hrê [a\ ôh tá troh hngêi pơkeăng cheăm vâ ‘nâi ‘na rak ngăn ivá drêng mơ-êa. Troh hâi mơhum, mê nâ châ nôu kơnốu nâ mơhum a hngêi. Nâ H’Ngọc Bya\ tối. Á ôh tá ‘nâi kơdrâi drêng mơ-êa thế pâk pơkeăng mơdât châi hrê. Á rơneh kuăn a kơmăng dế, drêng mê kong dế mêi, hngêi ôh tá ai rơxế mê á châi vâ mơhum xua mê ôh tá teăm vâ troh hngêi pơkeăng.

Môi tiah nâ nâ H’Ngọc Byă há, rơpo\ng nâ H’Mân B.Dap, 37 hơnăm, ối a [uôn Rung, kơtăn hngêi pơkeăng cheăm pơlê kân {uôn Trấp, tơring Krông Ana, kong pơlê Daklak tá hâi châ 1km, laga tu\m 4 xôh rơnêh, nâ rơnêh a hngêi. Apoăng hơnăm 2017, klêi kơ’nâi nâ H’Mân rơneh kuăn má 4 châ môi khế mê kuăn nâ hlâ xua tro pơrea\ng châi hrê. Hdrối mê, nâ H’Mân ôh tá chói pâk pơkeăng vaccine hbrâ mơdât châi hrê. Kơdrá nâ, jâ H’Vet B.Krông tối ăm ‘nâi, rơpo\ng kơtiê xua mê mơhum a hngêi vâ kơd^ng liăn. Jâ xuân tối cháu hlâ xua ôh tá mơhúa, xua hdrối nah, jâ mơhum ăm hên ngế, laga ôh tá ai tơdroăng klâi, mâu vâi hdrêng ki ê xuân xông kân mo dâi. Jâ H’Vet B.Krông tối:

‘’Kuăn á kơbông krếo á mơhum a hngêi mê á troh lăm ngăn mơhum. Á kât klo [a\ prế. Mâu kế ki pôe klo ôh tá châ tâm tung têa tôu, ôh tá châ kơdê pơrea\ng’’.

Ing pơlê kân {uôn Trấp, tơring Krông Ana ai 3 pơlê vâi krâ hdroâng kuăn ngo. Sap hơnăm 2012 troh nôkố, tu\m 3 roh ngế hlâ xua châi hrê pơrá a 3 pơlê kố. Nâ Lại Thị Hạnh, Thái pơkeăng pơkuâ hngêi pơkeăng pơlê kân {uôn Trấp tối ăm ‘nâi kăn [o# [a\ mâu thái pơkeăng dêi hngêi pơkeăng pơlê kân xuân đi đo chu a tơrêm rơpo\ng hngêi kuăn pơlê vâ mơhnhôk vâi kơdrâi mơ-êa châ pâk tu\m pơkeăng vaccine, laga kơxo# vâi hdrêng châ pâk tá hâi tu\m. Xiâm kối cho ai hên kuăn pơlê ôh tá ‘nâi tâi ki kal dêi tơdroăng pâk pơkeăng vaccine, pak^ng mê, hmâ rơneh kuăn a hngêi, ki má lối [a\ mâu rơpo\ng ai tơdroăng cheăng kâ pá puât hmâ mơhum kuăn a hngêi. Vâi ôh tá ‘nâi ki tơdjâk ‘mêi troh ivá mơngế nôu [a\ vâi hdrêng. Nâ Lại Thị Hạnh tối ăm ‘nâi:

‘’Klêi kơ’nâi ai troăng hơlâ ôh tá ăm pâk pơkeăng vaccine a mâu tíu ku\n tơprâ tơpru\ng mê thế tơku\m a hngêi pơkeăng cheăm mê kơxo# mơngế lăm pâk hiăng kơdroh. Klêi kơ’nâi ai môi ngế vâi hdrêng hlâ xua tro pơrea\ng châi hrê a [uôn Rung, hngêi pơkeăng cheăm [a\ Tíu xiâm ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât tơring Krông Ana hiăng tơku\m pơtâng tối tơdrêng ‘na hbrâ mơdât pơrea\ng châi hrê a kuăn ngá ăm vâi kơdrâi mơ-êa [a\ hơnăm ki hiăng chiâng rơneh kuăn a pơlê kố [a\ tơku\m pâk pơkeăng vaccine châi hrê ăm mâu ngế ki kố’’.

châi hrê cho tơdroăng châi ki rơ iô a vâi ‘ne\ng nếo kot mâ xua kơxo# mơngế hlâ hên. Thak sih, [ok thái pơkeăng Lê Đình Nhân, kăn pho\ pơkuâ kơvâ mơdêk ivá pơlât tơdêng vâi ‘ne\ng nếo kot mâ, Hngêi pơkeăng kân kong pơlê Daklak ăm ‘nâi:

‘’ Xua kơxo# vâi ‘ne\ng hlâ xua tro châi hrê klêi kot mâ gá hên, lối 90% , bú ai péa pái % ngế ki rêh. La mâu ki rêh mê hmâ hlo châ ôh tá mo dâi ai hên tơdroăng châi, tơ’lêi tro tâ mâu pơreăng ing hngêi pơkeăng xua thế koi pơlât ton a hngêi pơkeăng, ki hơhngế tâ cho vâi ‘ne\ng hrá kân, hrá mơdêk ivá vâ prôk lăm, ki ‘nâ ó tâ nếo chiâng châi ngôa, vâi ‘ne\ng rêh ki pá, hiâm la châ ôh tá chiâng tơdro, thế hmếo pơ koi ôi tíu, chó plâ rơxông’’.

Xuân tiô [ok thái pơkeăng Lê Đình Nhân, pak^ng ai kuăn a hngêi pro chiâng rơ iô kô tơ’lêi tro châi hrê klêi kot mâ hên, mê mâu ki tiah mê jâ nôu hrá ‘nâi ‘nâ ôh tá ‘nâi dêi tơná hiăng vâ mơhum kuăn vâ lăm troh a hngêi pơkeăng mơhum, xuân tơ’lêi tro hên mâu tơdroăng châi. Môi tiah nâ Phan Thị Thu 36 hơnăm ôi a buôn Tá, cheăm Ea Bhôk, tơring C|ư Kuin cho vâ pơtih. Drêng nâ hiăng vâ mơhum dêi kuăn, nâ Thu ôh tá ‘nâi, ngah dêi tơná châi klêa xua tro kâ mâu kế kâ ki tơviah mê ôh tá teăm lăm troh a hngêi pơkeăng. Ngế nôu peăng kơnốu nâ ngăn dêi mé mơhum. Mơ’nui kơ’nâi 4 hâi mơhum, o ngá thế mot pơlât a hngêi pơkeăng xua tro châi hrê sap kot mâ. {ok thái pơkeăng Lê Đình Nhân tối pơchân.

‘’ Mâu tơdroăng ki ăm ‘nâi hdrối vâ mơhum kuăn ngá mê cho:  Tâ châi klêa, châi klêi mê ôh tá tâ châi xếo, ton ing mê ah châi nếo, pro khăng môi tiah mơđu\ng klêa, tâ dêi tung klêa  tơviah má péa lo mơheăm iâ ôh tá tum klêi. Drêng mê thế lăm troh ahngêi pơkeăng, mâu ngế tung rơpo\ng hngêi thế ăm [ok thái pơkeăng khăm ngăn, lơ mâu ngế ki ngăn vâi nâ o mơhum kuăn ngá dêi thôn pơlê ki hiăng hriâm ngăn ‘na vâi nâ mơhum mê ngăn’’.

Vâ mơdêk ki hlê ple\ng dêi kuăn pơlê hbrâ mơdât châi hrê a vâi ‘ne\ng nếo klêi kot mâ, mâu [ok thái pơkeăng tối tiah kố, mâu kăn [o# ngăn pơkeăng, mâu ki cheăng ngăn pơkeăng thôn pơlê kal mơdêk hnoăng cheăng hnê tối ăm vâi ‘ne\ng. Vâi kơdrâi dế mơ-êa, vâi kơdrâi ki ki dế tro hơnăm ai kuăn thế hbrâ thế  kơ êng mâu kăn [o#  ngăn pơkeăng lơ vâi pú, vâi nâ o ki hmâ pêi ngăn rơkê tung rơkong hngêi ‘na mâu tơdroăng kal thế pêi pro drêng dế mơ-êa. Vâ hbrâ mơdât châi hrê, vâi kơdrâi dế mơ-êa kal thế pêi pro mâu tơdroăng hnê tối a kơ’nâi kố:

- Pâk péa hdroh vaccine châi hrê, rêm hdrôh pâk kơtăn dêi rơpó 1 khế. Rôh pâk ki má 2 pâk hdrối mơ-êa kuăn ai 8 khế. Rôh mơ-êa ki kơ’nâi pâk tơ’nôm môi hdroh.

-Khăm kuăn ngá ki iâ 3 hdroh rôh má môi drêng dế 3 khế apoăng, 3 khế tơdế [ă 3 khế mơ’nui  dêi khế mơ-êa

- Re\ng ăm ‘nâi hdrối vâ mơhum kuăn ngá vâ teăm lăm a hngêi pơkeăng. Pôi tá mơhum kuăn a hngêi. Tâng lơ kho\m thế mơhum a hngêi thế krếo kăn [o# ngăn pơkeăng ngăn krúa .

-Xếo kơpeănng ko\ng krúa le\m [ă kơ [o\ng kơdê pơreăng drêng pêi pôe klo vâi ‘ne\ng nếo kot mâ, lơ pêi drêng klo hâi tơkrí.

Pak^ng mê, vâi kơdrâi ki dế tro hơnăm ai kuăn (sap 15 troh 35 hơnăm) kal thế pâk 2 hdroh vaccine hbrâ mơdât châi hdrê rôh apoăng, rêm hdroh pâk kơtăn dêi rơpó 1 khế. {ă pâk tơ’nôm tiô hnê mưohno dêi [ok thái pơkeăng.

Thu Huế - Đình Thi rah chêh