VOV4.Sêdang - Êi rơtốu tung môh cho tơdroăng êi tung troăng pơla kơxêng môh. Pơreăng kố gá hmâ pro ăm pin tâ pá ối ôh tá xôk, môi tiah: Hâ tung môh, lo têa môh, môh ôh tá ‘nâi xú [ă châi ko [ă hên ki ê. Êi rơtốu tung môh tâng ôh tá vâ tơmâng re\ng pơlât kô tơdjâk kân troh tơdroăng rêh ối thăm nếo kô pro chiâng ai ki rơ-iô.

Xoang môh cho tíu pơla kơxêng tung pơla troăng môh gá tơdah tơdroăng ki pro tơtô, pro kơchoh, pro krúa [ă hlối pro ăm le\m hyôh hdrối vâ djâ troh a xôu. Hmâ hlo mâu tru\m pơla kơxêng troăng môh thế phuâng, têa ki kơ[êl xua ing gá rơtốu lo [ă hyôh thế châ prôk klêng tê. A rơnó hngiú, ki hngiâm kơchoh pro vi khuẩn, virus chiâng ai pơreăng tung hyôh rế hên, mơngế ki ôh tá ai ivá têi ‘răng kô tơ’lêi tro hngiú, kơ-o  kơ-ôk, êi troăng hiâm, kơchêi, lo têa môh – drêng kố, mâu xoang tíu pơla kơxêng kô hâ, êi, pro ăm hyôh pá vâ châk prôk klêng tê klêng hía pơla mâu troăng tung kơxêng ah chiâ tơku\m, pro chiâng ai mâu têa kơ[êl tung pơla kơxêng môh ah chiâng pro pin châi xoang xua êi rơtốu.

Pơreăng kô ga kô pro pin châi ko, lo têa môk ‘nâ hía hlo têa môh ngiât, hdrêh đi đo, hâ tung môh, pro pá vâ hiâm, châi ‘lo ‘lok [ă êi rơtâ tá mâ, môh, kl^ng. 

A Khoa pơlât Tuăn - Môh - Krôk, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, tung pơla achê kố, hmâ hlo khoa ki kố tơdah xo pơlât dâng 100 ngế châ Tuăn – Môh – Krôk, tung mê, ai ngế pơlât xua êi rơtôu tung môh châ 1/3. Tiô mâu [ok thái pơkeăng kơvâ pơlât, êi xoang môh cho pơreăng ki pro hmâ trâm a rơnó hngíu, xua kong prâi hơ’leh, pro ivá kô ôh tá kâi trâng, pak^ng mê, kong hngíu hmâ pro chiâng lo the\n, pro ăm kơpong môh ki êi rơtốu.

Ngoh Nguyễn Ngọc Phúc (45 hơnăm) ối a pơlê kân Ea T’Ling, tơring Cư\ Jut, kong pơlê Dak Nông châ ‘nâi dêi tơná tro êi rơtốu tung môh dâng 3 khế kô. Rôh apoăng, ngoh Phúc ăm hlo ivá xuân môi tiah hmâ mê oh tá tơmiât vâ pơlât. Achê kố, drêng kong prâi hơ’leh tô chiâng hngiú, ngoh hmâ to kơchêi, lo têa môh, châi ko, môh oh tá xú ki klâi mê ngoh hiăng lăm troh a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên vâ pơlât.

Ngoh Nguyễn Ngọc Phúc tối:

‘’Pơreăng kố troh hiăng 3 khế, klêi mê rế ton krôk kâ kế rế ôh tá tâ kơhiâm. Nôkố klêi pơlât ăm hlo tâ kâi hiâm iâ [ă môh hiăng ‘nâi xú há’’.

Êi xoang môh ai hên tơdroăng ki mơhno ăm ‘nâi tơdroăng châi, ngăn tiô kơ rêm túa pơreăng mê mâu [ok thái pơkeăng kô ai pơkâ troăng hơlâ pơlât ăm tơtro. Hnê tối ăm tâi tâng rêm ngế ki tro, tâng tâ dêi tơná êi rơtốu tung môh thế re\ng lăm khăm [ă pơlât prêi le\m hlối, tâng ôh, pơreăng kố rế râ, troh drêng tung môh hiăng pá kâi châi kô pro chiâng châi rơ-iô tâ, mê cho cho êi troăng hiâm, êi troăng krôk, êi krôk tiô rơnó; pro chiâng ai pơreăng tung mâ, mâ ngăn rế pá xáu hlo thăm nếo, kô pro chiâng puâ mâ; êi tơdế tuăn hlối rơtốu pro châi râ ‘na hía ai toăng tung tá, tâng ôh tá teăm pơlât tơdrêng kô hloh kơlăng tuăn [ă pro chiâk klêk tuăn hlối; mâu ki ‘nâ chiâng châi ngôa pro êi ngôa, êi tung kơtôu ngôa ‘nâ hía pro áp xe ngôa...

Pak^ng mê, tâng êi rơtốu tung môh xua tơhe#n, ai hên túa pơreăng ki pro chiâng tơhe#n ó tơhe#n tơdrêng  chiâng rơ iô [ă kô pro tơdjâk troh ivá tâng ôh tá teăm pơlât tơdrêng. {ok thái pơkeăng Võ Nguyễn Hoàng khôi, Khoa pơlât Tuăn- Môh- Krông, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

‘’Ngăn kơ tơrêm túa êi rơtôu tung môh [ok thái pơkeăng vâ pơkâ troăng hơlâ ki tơtro. Pơtih êi rơtốu tung môh ki tơdjâk troh mâu tơdroăng oh tá hmâ hlo tung môh mê thế pâ pơlât,  mê gá  nếo prêi le#m. Tâng êi rơtốu tung môh xua lo tơhe#n tung châ  [ă xua kng prâi ki apoăng thế pơlât prêi le#m ki xiâm pro chiâng tơhe#n tung tu\m moh ‘nôi, pơtih xua ing kong prâi, ing kế kâ, ‘nâ hía xua ing xâh chó, miếo lơ mâu reăng nhâ. [ă túa  pơreăng ki pro êi troăng môh mê mâu ngế ki êi thế ối hơngế mâu kuăn kiâ, mâu kế ki pro chiâng tơhe#n. Tâng ôh tá vâ ví hơngế oh  kô tơhe#n, pơtih  kong prâi lơ tíu pêi cheăng ai to kơtâk kơ lunh kơlăng mê mâu [ok thái pơkeăng kô tơbleăng tơdroăng séa ngăn vâ ‘nâi xiâm ki pro chiâng tơhe#n, môi tiah xếo môh, tiê têa pơkeăng tung môh... vâ ăm chá tơbrêi iâ kơdroh ki tơhe#n‘’.

Êi rơtốu tung môh pơlât hiăng prêi le#m ah êi nếo pro pá ăm mơngế ki châi, tơdjâk hên troh tơdroăng rêh ối rêm hâi dêi rêm ngế, xua mê va ahbrâ mơdât pơreăng kố, mâu [ok thái pơkeăng hnê tối:

-Thế xếo dêi môh đi đo [ă têa po sap ing 2-3 hdroh/măng t^ng.

-Ôu hên têa [ă kâ tơ’nôm mâu kế kâ ki prole#m ivá;

-Rak tơtô le#m tung châ drêng kong, malối a rơno\ng, rơtá nuih, môh; truâ kên pâ môh rơkong drêng lo pá gong prôk a troăng [ă troh a mâu tíu krâm mơngế.

-‘Na tơdroăng kâ kế, mơngế ki êi rơtốu tung môh pôi tá kâ, ôu mâu kế kâ  têa ôu ki hngiú, ai príu. {ă mâu ngế tung châ lơ hmâ chiâng lo tơhe#n thế pôi a ối a chê mâu kế ki môi tiah: reăng, kơtâk, kế ki phôk, xâk kuăn kiâ...

Drêng tro tơhe#n pôi tá hmếo pơrôe pơkeăng kháng sinh vâ ôu pơlât tâng, tâng ôu ôh tá tro pơkeăng kô pro ăm vi khua#n chiâng ôh tá xâu pơkeăng, ah kô pro pá  hrá prêi  drêng pơlât rôh kơ’nâi.

Mỹ Hạnh- Quang Nhật

Gương tơplôu [ă tơbleăng