VOV4.Sêdang - Kơ-o lo mơheăm chiâng tâ tú cho xua ing vi khuẩn mơheăm, ai inâi khoa hok cho Mycobacterium tuberculosis pro. Pơreăng tâ ing mơngế ngi mơngế ki xiâm cho ing troăng hiâm. Tâng hdrối kố nah, pơreăng kơ-o lo mơheăm hmâ trâm a mâu ngế ki lối 50 hơnăm mê nôkố, túa pơreăng kố hlo tâ a mâu ngế hơnăm ối nếo rĕng tâ. Tiô tối tơbleăng dêi hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm ƀă xôu kong pơlê Dak Lak, hơnăm 2020, mâu ngế ki tro pơreăng kơ-o lo mơheăm sap ing 15 – 34 hơnăm hên, xua kố cho hơnăm ki ivá pêi cheăng ƀă tuăn ngoâ rơkê dêi mơngế dế mơnhông rơkê má môi. Tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm môi tiah ƀă tơdroăng ki kơdroh ivá pêi cheăng, kơdroh tơdroăng ki mơnhông cheăng kâ rơpŏng hngêi.

Tiô Khu tơrŭm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât (WHO), Việt Nam cho môi tung 30 to kong têa ai ngế tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm hên má môi tung lâp plâi tơnêi. A kong pơlê Dak Lak, tiô kơxô̆ tối tơbleăng dêi hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm ƀă êi xôu, kơxô̆ mơngế tâ pơreăng kơ-o lo heăm a kong pơlê mâu hơnăm achê kố ôh tá hlo kơdroh, thăm nếo ối tâk hên. Ki nhên, cho hơnăm 2019 hngêi pơkeăng tơdah pơlât ăm 990 ngế tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm, hơnăm 2020, kơxô̆ ngế tâ pơreăng ai 1.109 ngế. Malối, 1/3 tung kơxô̆ ki mê cho sap ing 15 – 34 hơnăm ƀă hên ngế tung kơxô̆ ki mê  ôh ti ‘nâi ‘na túa hbrâ mơdât pơreăng kơ-o lo mơheăm.

H’Nhan H’mok, 19 hơnăm a tơring Čư̆ Kuin, kong pơlê Dak Lak pơlât pơreăng kơ-o lo mơheăm khoa Nội 3, hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm ƀă êi xôu hiăng lối 1 măng tĭng. H’Nhan dế pro kŏng nhân pơchoh hmân ếo a pơlê kong kân Hồ Chí Minh. Hdrối mê, dâng 2 khế, gá hlo tơbrêi, rơlâi, tơngê a kơxê, kơ-o lo mơheăm. H’Nhan lăm khăm ƀă châ tối cho tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm ƀă êi xôu. Gá dế mơ-êa dế châ 7 khế, châ chăn hrế, drêh ngiât. Tơdroăng kố, pro tơdroăng ki pơlât xơpá tâ xua ai mâu pơkeăng ki ‘nâ pơlât kơ-o lo mơheăm ôh tá chiâng pro ƀă mâu ngế ki dế mơ-êa. H’Nhan ăm ‘nâi:

“Drêng nếo pơxiâm tro pơreăng á kơ-o, á kơhêa, hmâ troh sap ing 4 – 5 chôu kơxê gá tơngê, tơbrêi, rơlâi rơlo. Kơdrá á hlo á kơ-o mê lăm roê a pơkeăng ăm á ôu, ôh tá ‘nâi á tro pơreăng kơ-o lo mơheăm”.

Môi ngế ki ê nếo cho Lê Cao Nguyên, 25 hơnăm a pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột. Nguyên châ rơpŏng djâ pơlât a Hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm ƀă êi xôu tung tơdroăng ki kơ-o lo mơheăm hên. Maluâ gá tá hâi châ xo ngăn kơhêa vâ mơnhên la tiô ƀok thái pơkeăng, mâu rôh xup um ngăn xôu ăm hlo xôu hiăng tro tơ’nhiê hên, mơni gá hiăng tro pơreăng kơ-o lo mơheăm. Jâ Cao Thị Lan, nôu gá ăm ‘nâi:

“A hngêi gá kơ-o, kơhêa lo mơheăm mê á djâ troh akố. Hdrối mê, á lăm Hngêi pơkeăng Đăi hok Y Dược Pơlê kong kân Hồ Chí Minh khăm. Ƀok thái pơkeăng xup um klêi, tối 80% nhôm tro pơreăng kơ-o lo mơheăm, mê ƀok thái pơkeăng thế pơlât a hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm dêi kong pơlê vâ khăm pơlât. Ối a hngêi á tối hâi kố cho hâi tơdrốu, hâi tĭng, tơkôm troh hâi môi lăm a hngêi pơkeăng pơlê kong kơdrâm pâ pơtroh ngi hngêi pơkeăng vâ châ xúa ƀaoh hiêm khăm pơlât, la troh 12 chôu kong măng mê gá hêa lo mơheăm mê rơpŏng djâ ngi hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm ƀă pơlât êi xôu hlối”.

Kơxô̆ mơngế dêi Hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm ƀă pơlât xôu Dak Lak ăm hlo, hơnăm 2019, kơxô̆ mơngế tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm sap ing 15-34 hơnăm châ 34,4%, hơnăm 2020, kơxô̆ ki kố cho 31%. Ki rơhêng vâ tối, hơnăm 2020 hngêi pơkeăng tơdah xo pơlât ăm 23 ngế tâ pơreăng ki xúa pơkeăng ôh tá kâi lĕm xếo, tung mê, ai 15 ngế cho sap ing 18 – 30 hơnăm, châ 65%. Tối ‘na xiâm kối pro pơreăng kơ-o lo mơheăm rế hía rế tâk hên a mâu ngế hơnăm ối nếo, ƀok thái pơkeăng Nguyễn Kim Mỹ, kăn pơkuâ ƀơrô Hnê mơhno, Hngêi pơkeăng kơ-o lo mơheăm ƀă xôu kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

“Mâu rơtăm sap ing kơpong thôn pơlê lăm pêi cheăng mâu hngêi kơmăi, mâu kŏng trường, tối tơdjuôm a mâu kŏng tíu ki kân kŭn. Drêng tâ vi khuân kơ-o lo mơheăm, vâ chiâng pơreăng mê bu châ 5 – 10% oh ti xê tro tâ vi khuẩn kơ-o lo mơheăm cho tro tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm la tiah lâi mâu ngế hơnăm ối nếo nôkố tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm hên? Mê cho tơdroăng ki rêh ối, xua tơdroăng ki rêh ối dêi mâu vâi muăn nôkố ôh tá hlê plĕng.

Má môi, ôu kâ ôh tá tŭm trếo kơhiâm. Má péa, cho hmâ hrăng kong măng hên hdroh, pêi cheăng luâ ivá. Mâu tơdroăng kố pro ivá mâu vâi muăn kơdroh. Drêng ivá kơdroh mê ivá ki kâi trâng xuân kơdroh ƀă pro tơ’lêi hlâu ăm mâu vi khuẩn kơ-o lo mơheăm xông tâ tú”.

Xuân tiô ƀok thái pơkeăng Nguyễn Kim Mỹ, mâu ngế ki tâ pơreăng hơnăm ối nếo dế pơlât a kơbong pơlât kơ-o lo mơheăm ki ôh tá kâi lĕm pơrá tro vi khuẩn kơ-o ôh tá kâi lĕm sap ing apoăng. Tơdroăng kố môi tiah ƀă tơdroăng ki tâ tú dêi pơreăng kơ-o lo mơheăm tối tơdjuôm, kơ-o lo mơheăm ôh tá kâi lĕm tối krê ki tro tung pơlê pơla xuân ối hên. Kố cho tơdroăng ki tô tuăn xua tâng ngế ki tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm ôh tá rĕng ‘nâi, pơlât ƀă rak ngăn pơlât kô tâ tú lâp lu troh pơlê pơla.

Luâ tâ mê nếo, mâu vâi pú hơnăm ối nếo pro kŏng nhân a mâu hngêi kơmăi ƀă tíu pêi cheăng ki ôh tá phuâng lĕm, malối cho a mâu hnôu, mê pơreăng kô tâ tú rĕng tâ. Hơnăm dế rơdêi, rôh vâ mơ-eăm mơnhông cheăng kâ, po rơdâ ngế tâ pơreăng kơ-o lo mơheăm, túa pơreăng ki kố ối pro pơrah tung pơlê pơla, kô pro ăm mâu ngế hơnăm ối nếo kơdrâ, ôh tá vâ pêi, kơdroh tơdroăng ki loi tơngah tung rêh ối.

Xua mê, mâu vâi pú hơnăm ối nếo kal hlê plĕng tâ nếo tung tơdroăng ki hbrâ mơdât pơ reăng kơ-o lo mơheăm, malối mâu ngế ki hmâ lăm pêi cheăng a tíu ki ai hên mơmgế.

Hơnăm 2015, Ngế pro xiâm hnê ngăn Chin phuh hiăng kĭ pơkâ tơdroăng hbrâ mơdât kơ-o lo mơheăm troh hơnăm 2020 ƀă troăng ngăn troh hơnăm 2030, Việt Nam athế hbrâ mơdât pơreăng kơ-o lo mơheăm. Sap ing hơnăm 2019, drêng pơreăng Covid-19 tâ tú rĕng tung lâp plâi tơnêi, pro hâi lâp plâi tơnêi hbrâ mơdât kơ-o lo mơheăm lơ 24/3. Tơdroăng ki hbrâ mơdât kơ-o lo mơheăm tơnêi têa hiăng ai hlá mơ-eá hnê mơhno mâu kong pơlê, pơlê kong kân tung lâp tơnêi têa tơkŭm po tơdroăng tối tơbleăng tung um tơvi ing tơdroăng hbrâ mơdât Covid-19 vâ pêi pro troh tơdroăng ki hbrâ mơdât pơreăng kơ-o lo mơheăm a Việt Nam.

Tiô mâu  ƀok thái pơkeăng chuyên khoa, xua pơreăng kơ-o lo mơheăm ƀă Covid-19 ai mâu tơdroăng ki môi tiah mê hnoăng cheăng hbrâ mơdât kơ-o lo mơheăm xuân kal pêi pro rơdêi, kơhnâ môi tiah tơdroăng ki hbrâ mơdât Covid-19, ai tiah mê ‘nôi, Việt Nam nếo ai ivá pêi pro tro túa pơkâ mơ’no chiâng kâi hbrâ mơdât pơreăng kơ-o lo mơheăm a hơnăm 2030.

Môi tung mâu tơdroăng pơloăng mơnúa kân tung tơdroăng hbrâ mơdât kơ o êi xôu ki ôh tá xâu kơ pơkeăng. Mê cho tơdroăng vi khuẩn ki pro êi xôu gá kâi mơdât ing 2 túa pơkeăng pơlât tơngi klêng. Kố cho pơreăng ki pá pơlât prêi, kơxô̆ mơngế ki châ pơlât prêi ôh tá hên, bú dâng 50-60% tê. Pakĭng mê, hâi khế pơlât ton, mơ’nhiê liăn hên, tơdjâk troh tơdroăng cheăng kâ rêh ối tung rơpŏng hngêi. Ki ăm hlo nhên tâ cho pơreăng kố xuân môi tiah mâu tơdroăng hnê pơchân thế tơtrŏng tung pơla pơlât, ngế chêh hlá tơbeăng ‘na “Ivá ăm rêm ngế’’ ai tơpui tơno ƀă ƀok thái pơkeăng chuyên khoa I Nguyễn Kim Mỹ, Ngế pơkuâ ƀơrô Hnê mơhno ăm hngêi pơkeăng pơlât kơ o ƀă êi xôu kong pơlê Dak Lak.

-Ô ƀok thái pơkeăng, xiâm ing lâi chiâng ai pơreăng kơ-o ôh tá xâu kơ pơkeăng?  

Ƀok thái pơkeă Nguyễn Kim Mỹ: “Pơreăng kơ-o ôh tá xâu kơ pơkeăng ai 2 tuá cho ôh tá xâu kơ pơkeăng rôh apoăng pơlât ƀă ôh tá xâu pơkeăng drêng hiăng pơlât cho tung pơla pơlât. Ki apoăng tơkéa vâ tối cho ngế ki kơ-o pơreăng kơ-o ôh tá xâu kơ hên túa pơkeăng ing drêng ngế ki mê tro kơ o rôh apoăng. Xiâm má môi cho ngế ki kơ-o mê tro tâ tú pơreăng kơ-o ki ôh tá xâu kơ hên túa  pơkeăng  ing môi ngế ki ê hiăng kơ-o tung kuăn pơlê. Má péa, mơhé ngế ki kơ-o tro kơ-o rôh apoăng la hrá lăm khăm pơlât, drêng vi khuẩn kơ-o hiăng kâ troh xôu hên mê tơná vi hkhuẩn kơ-o mê hiăng ai kuăn hên, cho hiăng ai gen ki oh tá xâu kơ pơkeăng. Mê cho pơreăng kơ-o ki ôh tá xâu kơ pơkeăng sap apoăng pơlât.

‘Na pơreăng kơ-o ki ôh tá xâu kơ hên túa pơkeăng cho tung pơla pơlât. Ki kố ai 2 tơdroăng. Môi cho ngế ki kơ-o ôh tá vâ rĕng pơlât. Péa, xua ing thái pơkeăng. Ki tơngôu xua ngế kơ-o cho xúa ngế ki kơ-o mê hiăng châ rak ngăn tơdroăng pơlât la ôh tá vâ rak vế pêi pro tro tiô ƀok thái pơkeăng hnê thế pơlât ôu pơkeăng, ‘na ôu pơkeăng ôh tá tŭm hâi, ôu ôh tá tro chôu lơ drêng hêng ôu ah ôu nếo, drêng ôh tá hêng ôu ah lôi. Ôu péa pái hâi klêi mê lôi, to lâi hâi ah ôu nếo. Tơdroăng ki ê nếo ing peăng thái pơkeăng. Tơkéa vâ tối drêng klâ túa pơreăng kơ o, ƀok thái pơkeăng chêh a hlá mơ-eá hnê thế pơlât ôh tá tro, ăm pơkeăng ôu ôh tá tro ‘nâ hiá ôh tá hnê tối nhên ăm ngế ki pơlât, ôh tá seá ngăn nhên ngế ki pơlât mê xuân chiâng ai pơreăng ôh tá xâu kơ pơkeăng”.

-Ô ƀok thái pơkeăng, tơdroăng pơlât kơ-o pơreăng ôh tá xâu kơ pơkeăng nôkố ối trâm hên xahpá. Tiah mê ngế ki tro kơ-o ôh tá pơlât ăm prêi lĕm hlối kô tro ti lâi kơ’nâi ah?

Ƀok thái pơkeă Nguyễn Kim Mỹ: Tâng ngế ki kơ-o pơreăng ôh tá xâu kơ hên túa pơkeăng  ôh tá pơlât ăm prêi lĕm hlối mê xuân rơ-iô rôh apoăng cho tâ tú ăm mâu ki ê, tâ tú hlối vi khuẩn ki ôh tá xâu hên túa pơkeăng. Ƀă tâng xiâm vi khuẩn mê tâ tú rĕng luâ râ, pơkeăng ôh tá kâi châ kơdê mê chiâng pá pơlât oh tá kâi pơlât prêi, môi tiah a rơxông ki hâi ai pơkeăng pơlât kơ o hiăn nah há. Mơ’nui gá pro ăm mơngế ki kơ o chiâng tơmiât hên, tô tuăn, ối hmôu pơchiâng khéa kho, pro chiâng pơ hêng hôu, ôh tá ro, ôh tá tơniăn tung rơpŏng hngêi”.

-Vâ kơdroh kơxô̆ mơngế kơ-o pơreăng ôh tá xâu kơ hên túa pơkeăng mê kal thế ai pơkâ  troăng hơlâ klâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Kim Mỹ: “Ƀă mơngế ki kơ-o hmâ hlo, thế mơ-eăm rak vế pêi pro tro tiô tơdroăng hnê pơlât dêi ƀok thái pơkeăng. Xua drêng hiăng châ pơlât tŭm mê thế kơdroh kăn pơreăng ki ôh tá xâu kơ hên túa pơkeăng.

Ƀă kuăn pơlê ôh tá hlê tro ‘na pơreăng kơ-o vâ tối ăm dêi rơpó, drêng ‘nâi ngế ki lâi nhôm kơ o, tâng kơhêa, kơchôu lo to têa kơhêa kơpêng péa măng tĭng, châ rế hrế, hiâ, kơ-o lo mơheăm... mê thế rĕng lăm troh khăm pơlât a hngêi pơkeăng kơvâ pơlât kơ-o vâ rĕng ‘nâi.

Vâ ví pôi tá tro kơ-o pơreăng ôh tá xâu kơ hên túa pơkeăng, ki hdrối ƀă tơdroăng hbrâ mơdât kơ-o, kal thế rĕng châ ‘nâi ƀă hên tâ nếo ngế ki kơ-o tung pơlê. Pêi pro tơdroăng rak ngăn krâu. Drêng rak ngăn pơlât thế hnê tối ăm ngế ki pơlât mơ-eăm pơlât prêi hlối vâ mơdât xiâm ki pro chiâng tâ tú ăm mâu ngế ki ê tung pơlê, malối cho ngế ki kơ o pơreăng ôh tá xâu kơ pơkeăng nôkố.

Ƀă rêm râ kăn cheăm, tơring thế tơrŭm ƀă kơvâ ngăn pơkeăng tung tơdroăng hbrâ mơdât kơ-o lo mơheăm. Pakĭng mê, ai mâu tơdroăng kơjo kum tơ’nôm ‘na hơlêm tuăn ngôa, kum tơmeăm ăm mâu ngế ki kơ-o lo mơheăm ki pơreăng ôh tá xâu kơ pơkeăng ki dế pơlât tung pơlê xua hên ngế ki kơ-o mê to mâu ki kơtiê xahpá.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!

Thu Huế - Đình Thi chêh

Gương - Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng