Sap ing tíu cheăng dêi Ko\ng ti pêi cheăng tiô rơnó môi tung khu Pêt kong Đak Tô, tiô troăng prôk tung kong pơlê 672 prôk lối 60 km nếo troh a cheăm Măng Ri dêi hdroâng mơngế Rơteăng. Măng Ri ối a kơdâm cheâng ngo Ngọc La, môi tung 4 to ngo ki xo\n dêi ngo Ngọc Linh.

To lâi hơnăm kố Măng Ri châ hên ngế ‘nâi troh xua a kố, tung pơla vâ troh Têt Lo hơnăm nếo vâi krâ nho\ng o a Măng Ri dế mot tung rơnó lâk sâm kơxái. Rơpo\ng ki iâ châ to lâi chât kg, rơpo\ng ki hên mê châ troh a tă. A Thát, ối a pơlê Tu Thoh tối ăm ‘nâi: kố cho hdrê sâm xua vâi krâ nho\ng o xo hdrê tung kong vêh pêt, bu 2 hơnăm hiăng châ lâk xo. Yă tê 1 kg sâm kơxái khăng a hngêi ai 500 troh 600 rơpâu liăn.

Kơnôm ing hdrê sâm kơxái mê ai mâu rơpo\ng ki ‘nâ tung pơlê hiăng châ pro hngêi le\m, roê tơvi, rơxế hon đa. A Thát ăm ‘nâi, ngoh hiăng hên hdroh mot tung ngo tăng sâm Ngọc Linh. Hdrối nah,  châ xo hên mê tê ôh tá ai yă. Nôkố, tăng tâi tung kong ôh tá ai xếo. Tâng châ bu châ môi iâ tê, vêh troh a hngêi la hiăng ai ngế ki kôm roê:

‘’Vâi krâ nho\ng o hdroâng kuăn ngo Rơteăng ngin, lăm tăng sâm tung kong tối tơdjuôm xuân tơpá khât. Mot tung kong hơngế, mot tung chiâk deăng vâ tăng sâm, ngin xuân mơ-eăm khât’’.

Lăm ngăn dêi kơdrum kong pêt sâm

Ngin pơtối tơkâ luâ troăng tơnêi ngo rơnâk xo\n vâ chê 10 km, troăng kơ’ve\ng kơ’vo\ng vâ prôk troh a kơpong pêt sâm Ngọc Linh dêi Ko\ng ti pêi cheăng tiô rơnó môi tung khu Pêt kong Đak Tô. Kơpong kong kố ai ki xo\n sap ing 1.800  - 2000 m, a k^ng hdôu ngo Ngọc La mê troăng rơnâk. Iâ ngế châ lăm prôk troh a kố, xua athế tơkâ luâ 3 to tíu ki gak ngăn kơtăng, [ă kơnâng ki kring, meăm kẽm ilá.

Ngoh Hoàng Văn Chất, kăn pho\ pơkuâ Ko\ng ti pêi cheăng tiô rơnó, môi tung khu Pêt kong Đak Tô hnê mơhno ăm ngin hếo ngo rơnâk, pơla kong lăm ngăn kơdrum sâm. Rơnó kố sâm Ngọc Linh dế koi. Ôh tá hlo xiâm loăng sâm, bu hlo to mâu hlá. Ngoh Chất ko\ng râng ‘nêk lâk po tơnêi mê hlo môi to pôm Ngọc Linh kân tâ hơ’ngrăng ko\ng, xo\n dâng 15 cm, hngăm dâng 100 gram, peăng kối hlo pơxiâm vâ lo hmo\ng ki rơbông.

Pôm sâm kố kơnâ dâng 15 rơtuh liăn. Pá kơdâm 1 met karê a hlá, ai lối chât to pôm Ngọc Linh dế koi, kơnâ lối 150 rơtuh liăn. Xua mê, khu ngin ki lăm prôk ngăn kố tá hâi troh 10 ngế hiăng ai lối 10 ngế khu ki rak ngăn hnê mơhno ăm troăng prôk.

Khe#n cho kơdrum sâm la ki khât gá cho môi kơpong kong ki chiâng xêh. Xua sâm Ngọc Linh bu chiâng a pơla dế tơnêi ki le\m ối pá kơdâm kong loăng. Ngế ki pêt dế văng mâu hlá pêi pro chiâng ‘noăng pá kơdâm kong loăng vâ mơdâ kloăng, pêt loăng. Rêm hơnăm sâm Ngọc Linh koi dâng 4 khế [ă apoăng rơnó hơngui sâm kô lo hmo\ng ch^ng iăng peăng a tơnêi chiâng loăng, lo reăng chiâng kloăng klêi mê sâm koi. Tiah mê, rêm hơnăm pôm xo\n tơ’nôm môi kơmâ, pin riân a kơmâ pôm kô ‘nâi hơnăm dêi sâm.

Pôa Nguyễn Thành Chung, kăn hnê ngăn xuân cho kăn pơkuâ Ko\ng ti pêi cheăng tiô rơnó môi tung khu pêt kong Đăk Tô ăm ‘nâi: Nôkố Ko\ng ti hiăng pêt tơ’nôm 15 ha sâm Ngọc Linh. Tung mê, ki hên cho sâm sap ing 5 troh 6 hơnăm, [ă sâm ki nếo pêt a hơnăm 2016. Ki tơviah ai kơdrum sâm ki ‘nâ hiăng châ 18 hơnăm. Môi sào sâm kố tâng lăm djâ tê, kơxo# liăn châ xo dâng 50 rơtuh.

Pôa Chung tối rơdêi, sap ing hdrối nah Ko\ng ti dêi pôa tá hâi ‘no tê môi to pôm sâm ki lâi ôh. Xua rế lôi ton pôm gá rế kân, rế ai yă kơnâ. Ki ê, klêi kơ’nâi koi, khế 3 pôm lo hmo\ng, chiâng xiâm loăng lo reăng, troh khế 8 kô châ lâk xo sap ing 40 troh 50 to pôm, kơnâ vâ chê 3 rơtuh liăn.

Khu ngin ki lăm ngăn hếo ngo ngăn sâm ai pôa Nguyễn Văn Bút prôk [ă. Pôa Bút xuân cho kăn pơkuâ hneăng hdrối Ko\ng ti pêt kong Ngọc Linh a kố. Pôa cho ngế ki kơtăn kố ai 20 hơnăm mơjiâng tơdroăng tơkêa rak vế sâm Ngọc Linh mê lăm troh a Hà Nội pơtroh ăm Khu xiâm ngăn chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê [ă pâ châ lối 9 rơtal liăn vâ tối tơbleăng pêi pro tơdroăng tơkêa ‘’Rak vế sâm Ngọc Linh’’.

Pôa Bút tối: Rôh ki mê nah, pôa [ă kăn [o# rak ngăn kong troh tơrêm kơ pơlê, rêm hngêi mơhnhôk vâi krâ nho\ng o pôi tá xo pôm sâm Ngọc Linh tung kong, va ăm loăng sâm gá lo reăng, ai kloăng. Rêm kloăng lâm trường kô roê 20 rơpâu liăn. Kơnôm mê, nếo ai kloăng vâ pro hdrê, nôkố cho kơdrum sâm hiăng châ 18 hơnăm kố.

‘’{ă hdrê sâm Ngọc Linh mê nôkố xuân ối rak vế gen dêi gá mê cho môi tơdroăng ki sôk ro má môi. La tơdroăng ki á xuân ối tơmiât hên nôkố cho [ă sâm Ngọc Linh cho môi hdrê loăng ki kơnía dêi tơnêi têa, khe#n cho sâm Việt Nam. Tiah mê, ‘na ki ton xo\n ôh tá ai troăng hơlâ pêi pro ki nhên, mê á tơmiât tiah kố má môi cho ‘na tơdroăng ki gâk kring vâ rak vế ‘na gen mê dế ối trâm mâu tơdroăng pá, pro tiah lâi athế rak vế tro gen dêi sâm Ngọc Linh’’.

Kơdrum pêt sâm Ngọc Linh tung kong a Tu Mrông

Pôa A Hùng cho mơngế Rơteăng tung tơring kố tối, athế mơjiâng môi tíu dêi kơpong kong kố. Hơnăm 1998 nah, pôa A Hùng tơmiât ôh tá tro ‘na pôa Bút, kăn pơkuâ vâ tí tăng kloăng Ngọc Linh mơdâ, pro kơdrum. 19 hơnăm hiăng tơkâ luâ, A Hùng mơnúa pêt ngăn sâm, koi rơtế [ă sâm pơla dế kong.

Nôkố A Hùng hiăng cho kăn pho\ pơkuâ ko\ng ti, pơkuâ mâu khu ki rak vế, cho troăng hơlâ tơdjêp pơla Ko\ng ti [ă kuăn pơlê Rơteăng tung kơpong ‘na tơdroăng k^ tơkêa pêi cheăng tiô rơnó go#m văng mâu hlá, mơdâ kloăng, rak ngăn kơdrum sâm. A Hùng hiăng vâ pơtê cheăng, la Ko\ng ti xuân ối râng, xua sap ing kăn pơkuâ troh ko\ng nhân ko\ng ti pơrá ngăn pôa cho mơhúa dêi kơdrum loăng kố. Tâng ôh tá ai pôa, pá vâ ai kơdrum sâm môi tiah nôkố.

Pôa A Hùng ăm ‘nâi, rơnó sâm koi bu tô tuăn xâu khu ‘mêi lăm mot tong, la drêng sâm hiăng hmo\ng hlá, lo reăng mê kơnái kong tí tăng tu\m tơdroăng vâ kâ poê xiâm, kâ reăng. Hên rôh athế hrăng plâ măng vâ troh tah mâu kơnái ki kâ ‘nhiê tơmeăm mê:

‘’Tơdroăng pơkâ rak vế plâ hâi plâ măng hlối. Kong măng xuân ai hnoăng cheăng rak vế, kong hâi xuân môi tiah mê. Tơdroăng cheăng a kố gá tiah mê xo. Tối tơdjuôm xuân pá khât’’.

Tu Mrông cho tơring ki nếo mơjiâng dêi kong pơlê Kon Tum, [ăng tơnêi ki chiâng xêh kân rơdâ, la pơ’leăng mâ mơngế bu 25 rơpâu ngế, ki hên cho hdroâng kuăn ngo Rơteăng. Pôa A Hơn, kăn hnê ngăn Vi [an tơring Tu Mrông ăm ‘nâi: Rơtế [ă sâm Ngọc Linh, kơpong kong ngo kố ối ai lối chât túa hdrê pơkeăng ki kơnía môi tiah: Ngũ vị tử, đẳng sâm, lan kim tuyến (cỏ nhung), kía báu [ă hên ki ê.

Kơnôm mâu túa hdrê loăng ki kố, tơdroăng rêh ối dêi kuăn pơlê a kố hiăng tơniăn, mơnhông mơdêk tâ hdrối nah. A mâu cheăm Ngok Yêu, Tê Xăng, Măng Ri hiăng mơjiâng mâu khu rơpo\ng pêi cheăng tơru\m [ă khu mơdró kâ vâ rak vế kong, pêt rak ngăn hdrê loăng pơkeăng pro ai pơxúa ăm cheăng kâ. Pôa A Hơn ăm ‘nâi:

‘’Tơring xuân mơhnhôk vâi krâ nho\ng o xo mâu sâm ki chiâng xêh, pêt vâ rak hdrê. Ki khât gá nôkố a mâu khu rơpo\ng hiăng pêi châ tơdroăng kố, dế pêt tơ’nôm [ă pêi lo tơ’nôm liăn. Pá k^ng tơdroăng ki kuăn pơlê, mê ối a mâu khu tơru\m mâu khu mơdró kâ, malối cho Ko\ng ti Duy Tân xuân hiăng tơru\m [ă kuăn pơlê, pák^ng kơxo# liăn ki mơhá rêm khế, ko\ng ti xuân hiăng to\ng kum, rêm hơnăm ai môi ngế veăng, châ xo 10 xiâm sâm hdrê vâ mâu rơpo\ng ki mê vâ pêt tơ’nôm’’.

Loăng sâm Ngọc Linh hiăng pơxiâm xông chiâng

Sâm Ngọc Linh hiăng mot tung inâi kế tơmeăm tơnêi têa. Kố cho kế tơmeăm tơnêi têa ki apoăng tung kơvâ pơkeăng. Ko\ng ti pêi cheăng tiô rơnó môi tung khu Pêt kong Đăk Tô [ă mâu kuăn pơlê a tơring kố hiăng kum tung tơdroăng ki rak vế, pro hdrê sâm Ngọc Linh – loăng sâm Việt Nam.

Lê xuân Lãm chêh

Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng