A hneăng hôp mê, mâu kăn ai tối tiah kố: Dế nôkố tơdroăng pơkâ chêh tối tung mâu kơxop hlá mơ-éa hriâm phôh thong ối tung Tơdroăng tơkêa bro hiăng mơnhên ‘na tơdroăng Pơkâ kơxo# 29 ‘na hơ’lêh ki tơtro, tu\m têk ‘na hnê hriâm [ă hnê mơjiâng tơdroăng rơkê.

Tiah mê, tơdroăng hnê [ă hriâm phôh thong, hơ’lêh ing tơdroăng hnê hriâm troh a mơjiâng tơdroăng ki rơkê ‘na hnê hriâm cho vâ mơdêk ‘na hiâm tuăn rơkê, tơtro tơdâng ‘na tuăn mơno, ki rơkê ple\ng, ‘na châ chăn, ‘na ki hlo le\m tro [ă hnối châ pơtối mơdêk ivá ki rơkê ple\ng, hloh hlê dêi rêm ngế hok tro.

Tơpui tơno ‘na tơdroăng mơjiâng khu kơxop hlá mơ-éa ki tơtro ăm tơdjuôm lâp tơnêi têa, pôa Tô Văn Tám, kăn Kuo#k ho#i kong pơlê Kon Tum tối tiah kố: [ă môn khoa học tự nhiên mê rêm môn hriâm ai 1 lơ mâu kơxop hlá mơ-éa hriâm, mê môn khoa học xã hội bu kal ai 1 kơxop hlá mơ-éa athế chêh tối môi tiah, bố bối dêi pó:

‘’Pơkâ rêm hơnăm môn hriâm ai 1 lơ mâu kơxop hlá mơ-éa hriâm. Tơdroăng kố á hlo tiah kố, [ă khoa học tự nhiên mê ai mâu tơdroăng, mâu túa ki xiâm môi tiah mâu tơdroăng pơkâ dêi định lý, định luật, mâu nguyên lý tung hnê hriâm tự nhiên mê mâu kong têa ga ôh tá ai bô bối dêi pó. A tơnêi têa xuân môi tiah mê. Xua mê, [ă môn khoa học tự nhiên mê môi môn hriâm tự nhiên tiah mê kô ai 1 khu lơ mâu kơxop hlá mơ-éa hriâm.

{ă môn khoa học xã hội pak^ng mâu tơdroăng ki ai tơdjuôm dêi pơlê pơla, kuăn mơngế, mê môn khoa học xã hội châ pơkâ tơtro tiô ko hiâm mơno, tơdroăng ki hiăng ai roh nah dêi hdroâng mơngế [ă hên mâu tơdroăng ki ê hía, [ă khoa học xã hội kal athế chêh bô bối, môi tiah 1 khu kơxop hlá mơ-éa tiah dêi pó’’.

Mâu kăn Kuo#k ho#i, môi tiah Trần Văn Lâm, kăn Kuo#k ho#i kong pơlê Bắc Giang, jâ Phạm Thị Thu Trang, kăn Kuo#k ho#i kong pơlê Quảng Ngãi hiăng pâ thế chêh tối i nhên tâ ‘na tơdroăng pơkâ ki xiâm ga, mâu tơdroăng ki chêh tối tung hlá mơ-éa hriâm phôh thông, tơniăn ăm tơdroăng ki chiâng vâ hriâm [ă mơdât ki mơ’nhê tê kơtê. Tiô pôa Trần Văn Lâm tối, tơdroăng tơkêa bro Luât kal châ hnê tối i nhên tung tơdroăng rah xo kơxop hlá mơ-éa a tơrêm kong pơlê, rêm kơpong, rêm hngêi trung:

‘’Tơdroăng ki rah xo ti lâi? Râ ki lâi? Kơ koan ki lâi ki ai hnoăng vâ rah xo ăm ga tơtro mê cho tơdroăng ki vâ pói rơhêng châ ai roh pơtối ah. Xua ga, ki păng ‘nâng, tâng ai pơkâ môi tiah  tơdroăng tơkêa bro Luât mê mâu hngêi trung tí tăng rah xêh mâu túa hlá mơ-éa hriâm ga kô pá, ôh tá tơniăn. Hok tro ki hơ’lêh hngêi trung, hơ’lêh kơpong athế hơ’lêh há hlá mơ-éa, tung 1 to tơring cheăm ai hên hngêi trung, rêm hngêi trung ai 1 túa kơxop hlá mơ-éa pơrá phá dêi pó ga kô xahpá [ă kô ôh tá tơniăn. La ngiâ ah, tâng ai pơkâ, ngăn tơdroăng ki mơdró ‘na hlá mơ-éa dêi pin ga hôm tơtro [ă hngêi trung há lơ ôh?’’

Mâu rơkong tơpui tối dêi mâu kăn ai mơnhên tối ki xiâm chêh tung kơxop hlá mơ-éa mê, pak^ng tơdroăng ki kum ăm hok tro hlê ple\ng, mê xuân kal athế ai kơxop hlá mơ-éa ki chêh tối trâu, hnê tối ‘na hiâm tuăn, mơno mơjo pâ tơnêi têa, mơdêk hnoăng cheăng dêi hdroâng kuăn ngo.

Jâ Phạm Thị Thu Trang, kăn Kuo#k ho#i kong pơlê Quảng Ngãi pâ thế, kal mơjiâng Ho#i đong râ tơnêi têa ‘na chêh bro hlá mơ-éa hriâm:

‘’Vâ mơnhông mơdêk ki rơkê ple\ng ăm kuăn mơngế Việt Nam xah ho#i chuh ngiah prôk tro troăng, mê kố cho tơdroăng ki kal khât ‘nâng, cho ki xiâm ăm kơ mâu kuăn mơngế ki la ngiâ ah vâi tơxâng cho mâu ki pơkuâ ngăn tơnêi têa. Xua ti mê, kal athế ai hlá mơ-éa ki hriâm xua Ho#i đong râ tơnêi têa [ă xua Chin phuh mơjiâng khu chêh bro.

Xúa châ hên hdroh [ă xúa môi tiah, bô bối dêi pó tung lâp tơnêi têa, ai mâu môn ki ‘nâ xuân ăm tơná kong pơlê, pơlê kong kân chêh tối dêi, hnê hriâm ‘na tơdroăng ki ai to a kong pơlê ki mê. Tiô tơdroăng pơkâ 5 hơnăm, 10 hơnăm mê Ho#i đong râ tơnêi têa kal athế vêh séa mơnhên ngăn, ‘mâi rơnêu, mơnhông ăm i tơtro tâ [ă ki ai păng ‘nâng tung rêh ối-cheăng kâ’’.

Xuân a hneăng hôp mê, ai mâu kăn ki pâ thế vêh séa mơnhên tah lôi hneăng ki tơ’noăng râ má pái phôh thong, bu po hneăng tơ’noăng mot kao đăng, đăi hok. Maluâ ti mê, ai mâu kăn ki ‘nâ tối xuân kal athế ối rak tơdroăng tơ’noăng râ má pái phôh thong [ă pơcháu ăm mâu kong pơlê po roh tơ’noăng.

Pôa Phạm Văn Hòa, kăn Kuo#k ho#i kong pơlê Đồng Tháp hiăng tối troăng hơlâ ‘na séa ngăn mơgêi râ má pái phôh thong [ă athế tơku\m po hneăng tơ’noăng mot đăi hok:

‘’Tơ’noăng mơgêi râ má pái phôh thong tâng châ plah 100%, mê hôm kal athế pêi pro lơ ôh tơdroăng bu séa ngăn điêm drêng tơ’noăng lâm 10, lâm 12 [ă séa ngăn tiô kơ rêm hneăng hriâm [ă ivá hriâm dêi hok tro. Xua râ má pái phôh thong tơdroăng ki kal vâ xuân kum mâu vâi o vâ pơtối châ hriâm lâm kân tâ, lơ athế pêi cheăng ki klâi ăm ga tơtro.

Tơ’noăng tâng châ 99,9% mê tơ’noăng ki klâi ăm i tơ[rê. Xua mê, kal athế tơmiât i nhên tơdroăng ki tơ’noăng mơgêi râ má pái phôh thong [ă kal athế tơ’noăng mot đăi hok, tơdroăng ki vâ mot hriâm a hngêi trung râ pá pêng kal athế châ rah xo khât kơ mâu ngế ki rơkê’’.

Tiô Vi [an ngăn ‘na mơhno túa le\m tro, hnê hriâm, khu droh rơtăm, vâi pho#m xông kân [ă vâi hdrêng dêi Kuo#k ho#i tối, tơdroăng ki tơ’noăng mơgêi râ má pái phôh thong cho kal nhên khât vâ séa mơnhên kơlo ki hriâm tơtro [ă ivá hnê hriâm phôh thong dêi hok tro, tơdrêng amê hnối ‘mâi rơnêu túa ki hnê hriâm [ă pơkâ ăm bro [ai hriâm i tơtro râ má pái phôh thong; Ing mê, pơtroh tơdroăng ki kố ăm tơnêi têa vâ pơtối hriăn ple\ng, mơjiâng bro, ‘mâi rơnêi túa hnê hriâm [ă tơdroăng po hneăng tơ’noăng mot đăi hok, ing mê, mơjiâng chiâng luât ki vâ ai pơkâ tơtro tung hnê hriâm ăm la ngiâ.

Tơdroăng tơkêa bro Luât hnê hriâm (‘mâi hơ’lêh) roh kố bu pơkâ tơdroăng tơ’noăng  mơgêi râ má pái phôh thong, ôh tá pơkâ tơdroăng tơku\m po, túa pêi pro ga ai nhên ti lâi. Tơdroăng po hneăng tơ’noăng mot đăi hok, kao đăng dêi mâu hngêi trung châ rak vế, pêi pro tro tiô túa ki pơkâ xua Luât hnê hriâm đăi hok [ă Luât hnê hriâm tơdroăng cheăng pêi.

Lại Hoa chêh

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng