Hơdruê Xoan – cho môi túa um nge# thuât ki má môi, ối ai inâi ki ê cho Hơdruê Lãi Lèn, hơdruê Đúm, hơdruê koh tơbâ, hơdruê a bo cheăng tíu tơbâ. Vâi krâ nah ai tối, Hơdruê Xoan xua Pơtáu Hùng hnê, vâ hơdruê koh pleăng jâ pôa Lạc Việt. Xua mê, [a\ kuăn pơlê a tơnêi Văn Lang nah [a\ kuăn pơlê Phú Thọ nôkố, ôh tá ai nge# thuât hơdruê koh pleăng ki lâi xêt [a\ ro tơniâ tơ’mô [a\ nge# thuât hơdruê Xoan.

Tiô mơ-éa chêh rak vế, hơdruê Xoan hiăng ai lối 2.000 hơnăm hdrối nah. Mâu tơdrá Xoan ton nah cho ing pơlê ton nah a mâu pơlê tíu xiâm Văn Lang rơxông mâu pơtáu Hùng. Xiâm kối dêi hơdruê Xoan a mâu kơpong Phú Thọ, kơ’nâi mê troh mâu pơlê drô têa kroăng Lô, têa kroăng Hồng, tơkâ tá kong pơlê Vĩnh Phúc. Nôkố tung kong pơlê Phú Thọ ối rak vế 31 [ai Xoan [a\ 4 bêng Xoan (An Thái, Phét, Phù Đức [a\ Kim Đái), pơrá ối tung pơlê kong kơdrâm Việt Trì.

Mơđah hơdruê Xoan

Hơdruê Xoan ai 3 túa:

Hơdruê koh pleăng: Tơbâ khu Pơtáu Hùng, mâu Xeăng, mâu ngế ai hnoăng [a\ kuăn pơlê, [a\ tơnêi têa [a\ jâ pôa dêi mâu hdroâng hdrê.

Hơdruê tơku\m po leh: kheăn kơdeăn kong kế, kuăn mơngế, tơdroăng rêh ối, tơdroăng pêi cheăng dêi pơlê pơla, tơkâ hluâ 14 tơdrá phá tơ-ê dêi pó, ối tối cho Qủa Cách;

Hơdruê xah hêi (tung mê ai hơdruê pro tơhmâ): mơhno tơdroăng pói vâ tơdroăng rêh ối, tơdroăng pâ nhua#m dêi rơpo\ng, tơdroăng hâk mơnâ pơla kơnốu [a\ kơdrâi [a\ kum mơhno khôi túa le\m tro dêi pơlê pơla, [a\ mâu tơdrá mơhno tơdroăng hâk vâ, sôk ro, châ mơhno ing hơdruê tiâ pơla kơnốu – kơdrâi lơ khu ki hơdruê [a\ hía hé.

Tơdroăng hơdruê Xoan cho mơđah tơbleăng tu\m têk tơdrá hơdruê: hơdruê môi tiah tơpui, hơdruê pơchuât kơthô [a\ hơdruê khât; khu hơdruê ai khu kơdrâi, khu kơnốu, khu pú hên, hơdruê êng tiâ dêi pó, hơdruê hên rơkong, hơdruê ti tiô, hơdruê drêng chu, drêng tâk [a\ hơdruê tiâ pro tơhmâ. Tơdrá Xoan ro tơniâ, tâk chu tơ’lêi hlâu, hơdruê vâ môi tiah tơpui. Kế ki vâ râng rơ-rêk tung hơdruê Xoan cho hơkâ kuăn, péa ngiâ hơkâ pro [a\ kéa, kơdôu hơkâ pro [a\ kơlá.

‘Na ki tâk chu tung tơdrá, hơdruê Xoan ai hơdruê khât tá hiâm mơno, rế xah rế ai mâu tơdrá mơ-eăm hơdruê ti tiô, rơkong hơdruê rơmuăn le\m, rơ-eăng, tơniâ. Ki má môi dêi hơdruê Xoan cho tơdroăng tơru\m dêi t^ng pro tơhmâ, hiăng ai sap ing nah [a\ châ hên ngế hâk vâ.

Tung hơdruê Xoan, kơhnhon xuâng [a\ hơdruê đi đo pêi pro tơdrêng [a\ dêi pó, xuâng vâ mơhno tu\m tơdroăng hơdruê. Mâu tơdroăng hơdruê xuâng tơtro dêi pó.

Hơdruê Xoan cho ai khu. Mâu ngế ki hmâ hơdruê Xoan hmâ rêh ối rơtế môi pơlê, môi kơtâu [a\ tơku\m chiâng bêng. Ngế ki pơkuâ môi bêng Xoan (ối tối kơjôi Xoan) tối cho kăn. Mâu ngế hơdruê Xoan kơnốu tối cho Kép, kơdrâi tối cho Đào. Khu kơnốu hmâ pêi hnoăng cheăng cho hơdruê djâ troăng, tôu hơkâ kuăn, hơâ kân; khu kơdrâi hơdruê Xoan kô hơdruê tiô kơ’nâi, hơdruê tiâ pro tơhmâ, kơhno xuâng [a\ hía hé.

Rêm bêng Xoan ai dâng 15 troh 18 ngế. Kơnốu xâp ếo teăn [a\ prế ki kuăn, ôh tá hbo, kât kên, hmân rơbông; kơdrâi xâp ếo peăng kơnho\ng, [á kêt, kên rơbông, kơbăn a rơtếo, mơngiơk um tu\m túa. Mâu ngế hơdruê Xoan [a\ mâu bêng Xoan xuân hmâ pro nho\ng o [a\ dêi pó. Vâi ngăn dêi pó môi tiah nho\ng o xiâm, laga khu hơdruê Xoan ôh tá chiâng xo dêi pó drêng hiăng pro nho\ng o xiâm.

{a\ mâu tơdroăng mơnhông tơtêk ki rơkê tiah mê nah, khôi túa le\m tro, khoa ho\k ki má môi dêi nge# thuât ki má môi kố, hâi lơ 24 khế 11 hơnăm 2011, Khu pơkuâ hnê hriâm [a\ khôi túa le\m tro dêi Khu lâp kong têa UNESCO hiăng mơnhên hơdruê Xoan Phú Thọ cho kế tơmeăm mơhno khôi túa le\m tro ki kal châ rak vế dêi kuăn mơngế. Tơdroăng rak vế [a\ pơtối mơnhông ki kơnía git dêi hơdruê Xoan kô kum rak vế khôi túa le\m tro dêi kuăn mơngế [a\ pơtối rak khôi túa le\m tro dêi kuăn mơngế.

Hơdruê Xoan hmâ mơđah a mâu rôh pơxiâm troh rơnó hơngui a tíu xối tơbâ, sap ing hâi má môi Tết apoăng hơnăm Âm lịch, [ă hơdruê tung mâu hâi leh tơku\m po a rơnó hơngui. Pơ’lăng troh xối tơbâ Pơtáu Hùng, hơdruê Xoan cho môi túa pro leh xối ki kal [ă tơviah. Tung pơla po leh xối tơbâ, ai po tơdroăng hơdruê Xoan ton nah dêi tơmối rêm pâ ukố umê troh a tơnêi xiâm. Tung mâu tơdroăng po leh xối tơbâ Pơtáu Hùng, leh xối tơbâ đền Hùng hơnăm kố, hâi lơ 3 khế 4, a pơlê kong kơdrâm Việt Trì, kong pơlê Phú Thọ, hiăng po leh hơdruê Xoan khu phô#m xông kân, vâi o pơlê kong kơdrâm rôh má 4. Kố cho rôh ki mơhno rơxông ối nếo tối tơdroăng cheăng ki kal pơtối, rak vế [ă mơnhông mơdêk ki kơnía ton nah dêi túa nge# thuât kố.

Veăng leh hơdruê Xoan khu mâu pho#m xông kân, vâi o  pơlê kong kơdrâm Việt Trì hơnăm kố ai lối 100 ngế vâi sap 6 troh 15 hơnăm dêi 6 Kâu lak [o# hơdruê Xoan dêi mâu hngêi trung hriâm tung pơlê kong kơdrâm. Rêm khu veăng mơđah môi tơdroăng hơdruê Xoan ton tung pơla 30 phut [ă mâu [ai hơdruê ton nah, a tu\m 3 túa dêi môi kơmăng Xoan, cho: Hơdruê po leh, hơdruê tung pơla po leh mơd^ng. Troh lăm  ngăn hâi hơdruê Xoan hơnăm kố, o Nguyễn Thị Kiều Oanh, hok tro lâm 7B, hngêi trung râ má péa Kim Đức, tối:

‘’A veăng hơdruê Xoan sap á hriâm lâm 4 nah, a châ nôu pâ, jâ pôa mơhnhôk thế mơhriâm hơdruê Xoan. Klêi mê troh á hriâm râ má 2, a châ mâu thái cô, mâu nge# nhân ki rơkê hnê ăm. Drêng veăng hơdruê Xoan á tâ hơniâp ro tung mơno drêng châ tơ’noăng hơdruê Xoan [ă mâu hngêi trung ki ê. A hâk tơngăm khât dêi tơná châ hơdruê Xoan dêi pơlê xiâm tơná’’.

Mơđah hơdruê Xoan

Leh mơđah hơdruê Xoan dêi Khu vâi o pơlê kong kơdrâm Việt Trì cho môi tung mâu tơdroăng pêi pro mơhno túa le\m tro veăng tơhrâ tung tơru\m pêi dêi kong pơlê Phú Thọ [ă khu tơku\m hnê, khoa học [ă mơhno túa le\m tro dêi Khu lâp kong têa ‘na pơtối rak vế ki kơnía dêi hơdruê Xoan. Pro klêi hồ sơ djâ tơdroăng hơdruê Xoan Phú Thọ lo ing tơdroăng kal rak vế tơdrêng [ă chiâng tơmeăm khoăng kơnía git dêi kuăn mơngế teăng mâ kuăn mơngế tung hơnăm 2017. Nâ Vũ Thị Thu Hằng, Kăn hnê ngăn Đoân droh rơtăm Ko\ng san Hồ Chí Minh pơlê kong kơdrâm Việt Trì, kong pơlê Phú Thọ, ăm ‘nâi, Leh hơdruê Xoan hiăng mơhno ki hlê ple\ng [ă hnoăng cheăng dêi Rơxông nếo pơlê kong kơdrâm Việt Trì tung tơoăng pơtối rak vế [ă mơdêk ki kơnía dêi tơdroăng hơdruê Xoan, tối tơbleăng hơdruê Xoan ăm rêm ngế kuăn pơlê ‘nâi:

‘’Tung kơxo# 52 Liên đội, tơ’mô [ă 51 kâu lak [o# hơdruê Xoan [ă 7 kâu kal [o# hơdruê Xoan dêi mâu hngêi trung râ má 3 nếo, tiah mê, kơxo# kâu lak [o# hơdruê Xoan krâm. Drêng rah 6 kâu lak [o# eăng mâ veăng tơ’noăng hơdruê Xoan hâi kố, mê ngin xuân hiăng séa ngăn vâ tơniăn ăm mâu kâu lak [o# veăng tơ’noăng hâi kố thế cho kâu lak [o# ai mâu [ai hơdruê tro xiâm dêi hơdruê Xoan. Ngin dế pơtối rak vế ki kơnía rôh ton nah dêi hơdruê Xoan xua mê cho ki xiâm pơkâ pêi pro’’.

Gương tơplôu [ă tơbleăng