Sap ing troăng kân Hồ Chí Minh prôk dâng 13km tiô troăng peăng mâ hâi lo pa kơnho\ng a troăng tôh chhá kơxu tơdrăng le\m, tơkâ luâ mâu klâng báu ki kân rơdâ, kơdrum kơphế, kơxu drêh ngiât mê kô troh a tơdế cheăm Đăk Ui, tơring Đăk Hà, kong pơlê Kon Tum.

43 hơnăm klêi kơ’nâi châ tơleăng le\m peăng hdroh, Đảng [o#, khu kăn pơkuâ [ă kuăn pơlê a cheăm Đăk Ui hiăng mơjiâng krá um méa ‘’Krá tung rôh tơplâ, rơdêi tung rôh hiăng châ hơniâp le\m’’.

Troh nôkố, mâu troăng troh a 11 to thôn, pơlê tung cheăm tâi tâng hiăng châ tôh chhá kơxu lơ ok [ê tông tơniăn le\m. Troăng prôk tơ’lêi hlâu, tê mơdró tơniăn. 1.200 rơpo\ng kuăn pơlê dêi cheăm [ă 90% cho hdroâng kuăn ngo Rơteăng hngêi ki lâi xuân ai sap ing 1 ha [ăng tơnêi pêt mâu hdrê loăng tơngi klêng. Mơ-eăm tơkâ luâ sap ing [om, răng pháu dêi rôh tơplâ, rêh ối [ă tơnêi Đăk Ui, pôa Trần Xuân Lành, a thôn 8, ăm ‘nâi:

‘’Môi tơdroăng ki hơ’lêh, môi plêng môi tơnêi. Troăng prôk, hngêi trung, hngêi pơkeăng, kế tơmeăm. Đăk Ui tơkâ luâ môi tơdroăng pơkâ, tơkâ luâ môi rôh dêi hneăng pêi cheăng rế hía rế hơ’lêh, thăm rế mơnhông mơdêk. Nôkố mê tơdroăng ki kro mơdro\ng hiăng troh. Tơdroăng rêh ối dêi mơngế Đăk Ui nôkố tá 3 to thôn, cho thôn 1a u tá cho hơngế má môi, tâi tâng kuăn pơlê pơrá châ xúa tâi, malối cho mâu rơpo\ng ki ai hnoăng [ă kăch măng, tơdroăng rêh ối vâi hiăng tơ’mô lơ luâ tâ mâu kuăn pơlê ki ê’’.

Thôn pơlê Đăk Ui hâi kố

Troh a Đăk Ui, ngăn mâu klâng báu kân rơdâ, kơdrum ngo kơphế, kơxu hlo to mơngiơk drêh ngiât, ôh tá ai kơbố tơmiât tíu kố nah cho tíu ki trâm tơplâ kân. Bu riân sap ing hơnăm 1961 troh hơnăm 1970 kuăn pơlê [ă yu kit cheăm Đăk Ui hiăng ai 289 rôh lăm plâ lêng xâ, pe#ng klêh 6 toăng tơ-[ai, pro tơ’nhiê tíu tơplâ 885 inâi xâ, kum tung khu râng liăn păn roăng khu lêng lối 1.700 pong báu, 10 ta#n alâi. Cheăm Đăk Ui cho hlá cơ ki a poăng dêi Tây Nguyên tung mơjiâng tíu cheăng dêi khu lêng [ă kuăn pơlê krá tơniăn, khu yu kit rơdêi, kăn [o# khên tơnôu.

Tơdroăng cheăng ki mê dêi khu lêng [ă kuăn pơlê Đăk Ui châ Tơnêi têa chêh xo [ă 6 to Mê dái Tơleăng le\m. Malối, a hâi lơ 20/9/1971, khu kăn pơkuâ pơtân Kăch măng peăng hdroh Việt Nam diâp inâi kơnía git: Tíu cheăng Khu khên tơnôu ‘na  kring vế tơniăn kuăn pơlê. Mơdêk khôi túa ton nah pơlê xiâm kăch măng, mơngế Rơteăng a Đăk Ui mơ-eăm tơkâ luâ mâu tơdroăng ki xơpá mơjiâng tơdroăng rêh ối rế hía rế phâi tơtô. Ngoh U Thắng, a thôn 3, tối:

‘’Nah ‘na cheăng kâ ki hên cho pêt pôm loăng [ă báu xo la nôkố hiăng pêt kơphế [ă păn mơnăn mơnoâ. Thôn 3 ‘na păn kơpôu, ro hên má môi dêi cheăm. Xuân hiăng rế hơ’lêh [ăng tơnêi pêt pôm xua pêt pôm hên hơnăm tơnêi ôh tá le\m xếo. Hơ’lêh pêt kơphế cho ki xiâm. Tâng vâ pơchông [ă nah ‘na pêi cheăng kâ xuân hiăng chía niân tâ’’.

Vâ pơkâ tơleăng tai tâng mâu tơdroăng ki tơpá ‘na mơnhông mơdêk cheăng kâ, xut tah hrâ mơnguâ kơtiê xơpá, Đảng [o#, khu kăn pơkuâ cheăm Đăk Ui ai hên troăng hơlâ tơdrăng, môi tiah hơ’lêh hdrê pêt mơnăn păn tơtro [ă tơdroăng ki hiăng ai hlâu, ki pơxúa tơrêm thôn, pơlê, xúa châ tơ-[rê mâu túa pơkâ kơdrum, ngo, mơdêk ‘na păn mơnăn mơnoâ, kum kuăn pơlê xúa tơ-[rê mâu kơxo# liăn mung vâ pêi cheăng kâ, păn mơnăn mơnoâ…

Troh nôkố, lâp cheăm Đăk Ui hiăng pêt lối 500 ha hdrê loăng ton hơnăm, păn vâ chê péa rơpâu to kơpôu, ro, pêi lo liăn châ 23 rơtuh/ngế/hơnăm. Mâu tơdroăng châ xúa ‘na on tơhrik, khăm pơlât, hnê hriâm, hno rơchôa têa, troăng prôk, pơkâ pêi cheăng, túa tơku\m pêi cheăng ki cheăm hiăng pêi klêi tung mơjiâng thôn pơlê nếo dế cho ivá ki rơdêi ăm cheăm Đăk Ui re\ng pêi klêi mâu tơdroăng pơkâ ki u ối.

Pôa Ngô Hồng Hưng, kăn hnê ngăn Vi [an cheăm ăm ‘nâi, môi tung mâu tơdroăng pơkâ ki khu pơkuâ cheăm dế mơ-eăm pêi klêi tiô túa ki krá tơniăn cho mơdêk pêi lo liăn ăm kuăn pơlê:

‘’Vi [an cheăm xuân hiăng tơru\m [ă mâu khu pú hên vâ mơhnhôk kuăn pơlê hơ’lêh pêt mâu hdrê loăng, mơdêk ‘no liăn pêi cheăng. Tung túa ki pêi cheăng cho tơdroăng ki xúa hdrê pêt ki nếo. Phon rơvât athế tơtro. Cheăm rơtế tơru\m [ă Khu ngăn kuăn pơlê pêi chiâk deăng tơku\m po pro túa pơkâ a klâng hnê kuăn pơlê. Mơnhên ki xiâm mơjiâng thôn pơlê nếo ki xiâm cho kuăn pơlê [ă khu ki châ pơxúa xuân cho kuăn pơlê, Vi [an cheăm xuân hiăng tơru\m [ă mâu khu tơru\m pú hên mơhnhôk kuăn pơlê mơjiâng mâu tôh, mâu rơpo\ng pêi chiâk deăng tơ-[rê hên tâ’’.

Troh Đăk Ui hâi kố, a tíu lâi xuân tâng to vâi krâ nho\ng o tơpui tơno to ‘na tơdroăng pêi cheăng kâ, ‘na yă kơxu, loăng ‘mốu, kơphế. Ôh ti xê to cheăm kơpong hơngế hơngo môi tiah nah xếo, mâu troăng prôk hiăng tôh chhá kơxu, ok [ê tông rơxế ô tô chiâng kơtâu chơ phon rơvât, kế tơmeăm troh a mâu pơlê, cheăm. Kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng tê ôh tá tro khu mơdró kâ hjip yă xếo. Kơmăi hrik, kơmăi uâ, kơmăi pơchoh hiăng teăng ăm ivá kuăn mơngế tung pêi cheăng. Kuăn pơlê sôk ro tơ’noăng dêi rơpó pêi cheăng kâ, môi hiâm mơno loi tơngah a tơdroăng pơkuâ dêi Đảng. Pôa A Vượng, Kăn pơkuâ hnê ngăn Đảng tơring Đak Hà, ăm ‘nâi:

‘’Tung tơdroăng pêi pro tung mơnhông mơdêk cheăng kâ, kơdroh tah hrâ mơnguâ kơtiê xơpá rơtế [ă tơdroăng ki to\ng kum dêi Đảng, Tơnêi têa, dêi khu râ kơpêng, m vâi krâ nho\ng o cheăm Đăk Ui tung pơla hdrối kố nah malối tung pơla mơnhông mơdêk cheăng kâ vâi krâ nho\ng o hiăng kơhnâ khât. ‘Na xúa khoa hok kih thuât tung pêi chiâk deăng, păn mơnăn mơnoâ. ‘Nâi xúa mâu kơmăi kơmok tung pêi chiâk deăng.

Sap ing tơrêm rơpo\ng kơhnâ pêi cheăng, kơdroh tah hrâ mơnguâ kơtiê xơpá mê nếo mơjiâng chiâng thôn pơlê phâi tơtô, krá tơniăn dế tơku\m tung hnoăng cheăng mơjiâng thôn pơlê nếo’’.

Sap ing tíu ki pơtih tro to răng [om, răng pháu dêi khu xâ, Đăk Ui nôkố dế mơ-eăm ó rơdêi tung tơdroăng mơjiâng thôn pơlê nếo. Hơ’lêh, phâi tơtô dế hlo a thôn, pơlê kơpong tơplâ nah.

Tơdroăng ki tơmiât kân má môi dêi khu kăn pơkuâ cheăm [ă mâu ngế ki hiăng trâm tơdroăng ki tơplâ tơplong nah nôkố ối ai mâu kuăn pơlê xuân tá hâi hơ’lêh hnoăng cheăng ki khên tơnôu, ối klêi pêi cheăng, ‘nâi to ‘no hrê liăn tung rơpo\ng hngêi, ối rơhăm ôu drôu, ai kuăn hên, ối kơklêa kơtiê. Mê, Đảng [o# [ă khu kăn pơkuâ cheăm hiăng ai túa pơkâ xing xoăng kăn [o#, đảng viên hnê tối, mơhnhôk khe\n, to\ng kum vâ mâu rơpo\ng ki kố re#ng kơdo mơ-eăm hluăn ing kơtiê xahpá.

Khoa Điềm chêh

Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng