Tiô kăn pơkuâ hngêi pơkeăng, nôkố mâu ngế ki châi tamo troh khăm, koi pơlât tung hngêi pơkeăng, lơ roê pơkeăng vêh ngi hngêi pơrá tâk péa hdroh tâng pơchông ƀă hdrối Têt Lo hơnăm nếo. Ki hên cho mâu ngế ki tro pơreăng ki ôh tá chiâng pơlât prêi môi tiah kơtêi kơtâu têi, ŭm tung châ, khăng kơbrĕn, plâi nuih, nŭm nheăn ƀă hên ki ê ƀă ‘na pơreăng troăng hiâm môi tiah: êi xôu, hiê̆n tơxui xôu, êi troăng hiâm ƀă hên ki ê.

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Đại Phong, kăn pơkuâ Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Nôkố hngêi pơkeăng hiăng pơtroh tơ’nôm mâu pơkeăng xuân môi tiah kế tmeăm xúa tung khăm pơlât, kơmăi kơmok, mâu tơdroăng khăm pơlât vâ pêi pro châ tiô tơdroăng ki rơhêng vâ khăm pơlât dêi kuăn pơlê. A chê hâi Têt, kơxô̆ mâu ngế châi tamo dâng 700 ngế. Klêi kơ’nâi Têt dâng hâi má pŭn, má pơtăm kơxô̆ ngế châi tamo pơxiâm tâk hên ƀă nôkố lối .200 ngế châi tamo dế pơlât”.

Tiô mâu ƀok thái pơkeăng, hiâm mơno dêi kuăn pơlê cho hmâ ví lăm troh hngêi pơkeăng tung mâu hngêi ki a chê Têt ƀă tung pơla Têt, ôh tá riân mâu ngế ki pơlât tơdrêng. Xua mê, klêi kơ’nâi Têt kơxô̆ ngế châi tamo mot pơlât tung hngêi pơkeăng tâk hên. Laga, tơdroăng ki mơdon troh hngêi pơkeăng drêng ivá ôh tá mo mê chiâng pro ăm tơdroăng ki châi tamo mê rế râ tâ, xơpá pơlât, thăm nếo ai ngế ki ‘nâ hiăng rơ-iêo troh châ chăn.

Tá hâi tối drêng hyôh kong prâi drêng tô drêng hngíu hơ’lêh đi đo tung hâi, mâu ngế ki ôh tá mo sêi tơ’lêi tro hngíu, tro virus mot tung châ.

Đơn pơtroh môi tiah pôa Phạm Văn Sơn (86 hơnăm) a tơring Krông Pač, kong pơlê Dak Lak. Sap ing hdrối Têt, pôa Sơn hiăng tâ tơbrêi tơbrêh, ôu kâ ôh tá lŏn, hmâ kơ-o a kong măng xua ôh tá vâ mot tung pơlât tung hngêi pơkeăng drêng hơnăm tâi Têt troh mê pôa mơ-eăm chiu. Kơtăn kố to lâi hâi, hlo ivá pôa ôh pá hro mê rơpŏng hngêi nếo djâ pôa lăm khăm.

Pôa Phạm Văn Khanh, kuăn kơnốu pôa ăm ‘nâi:

“Kơtăn kố to lâi hâi, pôa ôu kâ ôh tá lŏn, prôk lăm, tâng ‘nân pơrá athế ai ngế ki râng, môi pâ kŏng ôh tá chiâng têk chu. Hlo tiah mê mê rơpŏng djâ pôa lăm hngêi pơkeăng. Klêi kơ’nâi khăm, ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi pôa tro ‘mêi troăng kơxái hveăn, pro ‘mêi troăng hiâm, khăng kơbrĕn iâ. Sap ing hâi ki lăm a hngêi pơkeăng troh nôkố ôh tá chiâng tơpui ƀă xuân ôh tá chiâng kâ kế”.

Hlo kơxô̆ mơngế châi tamo tâk rĕng, Khu pơkuâ Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên hiăng ai túa pơkâ pêi pro rơkê. Tiah mê, pơkâ thế Kơbong khăm klâ xoăng, tơdah mâu ngế ki châi tamo krâu. Pơtroh tơ’nôm mâu ngế cheăng, kơƀeăng khăm ai kơxô̆ ngế châi tamo hên vâ rak vế rêm kơƀeăng khăm ôh tá hên luâ tâ kơxô̆ ăm phêp, xing xoăng kăn ƀô̆ pêi tơ’nôm vâ pêi pro tro tơdroăng cheăng tung hâi.

Mâu troăng kong ngê̆ thong tin đi đo châ rak vế tơniăn tro vâ chêh pro mâu hlá mơ-éa. Mâu kơbong cận lâm sàng hbrâ rơnáu mâu kơmăi kơmok siêu âm, séa ngăn mơheăm rak vế pêi pro teăm tơdrêng ‘na hâi chôu ƀă ki rơkê ‘na kih thuât ăm ngế ki châ tamo. Mâu Kơbong lâm sàng xing xoăng mâu kơbong koi pơlât tơtro, pôi tá ăm tơdroăng ki tơrá ki châi tamo ối koi môi xoăng, pơtroh tơ’nôm mâu ngế cheăng tâng kal, kăn pơkuâ mâu kơbong mơdêk hnoăng cheăng séa ngăn pêi pro châ tiô tơdroăng cheăng.

Khu pơkuâ ƀă mâu kơbong ki ai tơdjâk đi đo séa ngăn ƀă hnê mơhno kơtăng tơdroăng cheăng a mâu kơbong vâ teăm hnê mơhno, pơkâ tơleăng mâu tơdroăng tơvâ tơvân, rak vế ngế ki châi tamo châ rak ngăn krâu, teăm tơdrêng, tơƀrê ƀă ro.

La ƀă tơdroăng cheăng khăm pơlât, tơdjuôm, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ối tơtrŏng troh hnoăng cheăng hbrâ mơdât ƀă pơlât mâu ngế ki tâ COVID-19. Vâ kơdroh iâ má môi ki tâ tú dêi COVID-19, hngêi pơkeăng ki pro pơtân hiăng xing xoăng kơpong khăm séa ngăn a bo cheăng mot tung hngêi pơkeăng, tâng nhôm lơ ai ngế tâ COVID-19, ngế ki tâ pơreăng mê kô châ djâ troh a kơbong pơlât krê.

Nôkố, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên xuân dế rak vế 2 tíu pơlât mâu ngế ki tâ COVID-19 a Khoa truyền nhiễm ƀă Khoa Hồi sức tích cực chống độc.

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Đại Phong, Kăn pơkuâ Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi tơ’nôm:

“Tâi tâng mâu ngế ki châi tamo mot tung hngêi pơkeăng ngin kô séa ngăn ƀă mơ-eăm bro tiah lâi pôi tá ăm mâu ngế ki tâ COVID-19 châ mot tung mâu kơbong. Xua mê, ngin hiăng xing xoăng séa ngăn sap ing a bo cheăng mot tung hngêi pơkeăng, tâng ai, lơ nhôm ai kô djâ troh a khoa truyền nhiễm. Tung pơla hdrối nah, kơxô̆ ngế tâ COVID-19 kơdroh, bu dâng pá xôp 10 ngế”.

Tung la ngiâ ah, Dak Lak kô tơkŭm rôh Po mơdĭng kơphế. Kố cho rôh ki vâ prôk lăm, trâm mâ dêi kuăn pơlê a mâu kong pơlê, pơlê kong kân, kơpong tơnêi rế tâk hên ƀă ai hen tơdroăng cheăng tơkŭm ối hên kơdrâm mê cho rôh tơ’lêi hlâu vâ mâu pơreăng xông tâ tú.

Xua mê, mâu ƀok thái pơkeăng hnê pơchân kuăn pơlê kal tơmâng ngăn, hbrâ rơnáu pêi pro mâu troăng hơlâ rak vế, mơdêk ivá, môi tiah: ví tơdroăng ki trâm, ối a chê ƀă mâu ngế ki dế hlo tro mâu pơreăng tâ tú, môi tiah kơ-o kơ-ôk, pơreăng ing troăng hiâm, châi hrê, lo bi bríu, rubella, lo kơtuâ ‘mêi ƀă hên ki ê, kơdroh lăm troh a tíu ki ai hên mơngế; ôu kâ tŭm trếo kơhiâm, rak vế tŭm trếo lĕm, mơdêk ivá kâi trâng ƀă pơreăng; rak vế mơgrúa lĕm kế kâ, pôi tá kâ kế kâ ki ối drêh, pôi tá kâ mơheăm ối drêh, pôi tá kâ í peâp ki tamo, ki hlâ ƀă ôh tá ‘nâi xiâm kối. Malối, drêng hlo nhôm tro pơreăng, kal troh a mâu tíu khăm pơlât vâ teăm châ khăm pơlât tơdrêng.

Kong prâi, hyôh kong prâi pơ’lêh mêi tô hmâng vâ tơ’lêi pro mâu hơnăm hiăng krâ, mơngế ivá ôh tá rơdêi, malối mâu ngế tung châ hiăng ai tơdroăng châi chiâng tơ ‘lêi tro tơdroăng châi. Xua mê, vâ hbrâ rak ngăn, mơdêk ivá mo lĕm ăm mâu hơnăm hiăng krâ, khu chêh hlá tơbeăng hiăng ai rôh tơpui tơno ƀă ƀok thaí pơkeăng Võ Thị Diệu Hà, Kơvâ pơlât khu hơnăm hiăng krâ, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.

-Ô ƀok thái pơkeăng, kong prâi kơdrâ pơ’lêh hmâng vâ môi tiah kố mơngế hơnăm hiăng krâ tơ ‘lêi tro tơdroăng châi klâi?

Ƀok thái pơkeăngVõ Thị Diệu Hà: Kong prâi hơ’lêh  ivá dêi mâu hiăng krâ ré pá dâi tâ. Hmâ hlo vâi tro mâu tơdroăng châi ‘na troăng hiâm hên tâ. Pơtih, môi tiah êi xôu, mâu rôh ki ó tâ cho êi xôu râ, hâ a xôu tiô rơnó, hiê̆n tơxui xôu, mơni kô êi troăng hiâm kơpêng. Ki má péa nếo cho ‘na troăng veăn, troăng veăn ngôa, môi tiah mơheăm kơdrâ ôh tá tâk troh a ngôa chiâng hlâ. Nôkố, kơvâ ki kố dế ai hên ngế pơlât ‘na ki mê.

Pakĭng mê ối ai mâu tơdroăng châi troăng klêa, mê cho kơdrâ êi kôa râ, lo mơheăm troăng klêa. Mâu ngế ki koi ton hâi thăm rế hên tơdroăng châi nếo, môi tiah chiâng êi rơtốu troăng nŭm, chiâng tơlêa .

-Ô ƀok thái pơkeăng, tơdroăng pơlât ăm mâu ngế hơnăm hiăng krâ hôm ai pá ti lâi há lơ ôh?

Ƀok thái pơkeăngVõ Thị Diệu Hà: Tơdroăng pơlât ăm mâu ngế hơnăm hiăng krâ pá tâ mâu hơnăm ối nếo. má môi xua ivá rế pá kâi hro. Hên tơdroăng châi hên túa pơkeăng ôu pơlât a mâu hơnăm hiăng krâ. Tơkéa vâ tối 1 ngế hơnăm hiăng krâ ôh tá xê to tro môi tơdroăng châi, mê tung châ ai péa pái tơdroăng châi tơngi klêng.

Tơdroăng ôu pơkeăng pơlât kô trâm hên xơpá, pơtih pơlât tơdroăng châi mê kô tơdjâk troh tơdroăng châi ki tá. Pơtih ai ngế ki ‘nâ lo mơheăm troăng klêa xiâm ngế ki mê ai tơdroăng châi plâi nuih. Tâng lo mơheăm troăng klêa ôh tá chiâng ôu pơkeăng, tiah mê ƀok thái pơkeăng thế tơmiât tăng troăng ki vâ pơ’lêh pơkeăng ôu ăm tơtro ƀă mơngế ki châi.

-Tơdroăng châ ‘nâi hrá tơdroăng châi ƀă ôh tá vâ rĕng polât kô tơdjâk môi tiah lâi troh ivá mơngế ki ai tơdroăng châi?

Ƀok thái pơkeăng Võ Thị Diệu Hà: Mâu ngế ki tơngôu ôh tá vâ rĕng pơlât hmâ mot pơlât a hngêi pơkeăng drêng tơdroăng châi hiăng râ, pơlât kô pá hên tâ, hâi pơlât koi a hngêi pơkeăng ton há, pro oh tá lĕm ƀă hiăng ai hên ngế klêi pơlât pro chiâng châi troăng hiâm, kơtêi chu, trâm tơdroăng chiâng ôh tá tơleăng tuăn ngôa xua rơpŏng hngêi hrá djâ pơlât a hngêi pơkeăng.

-Ƀok thái pơkeăng ai hnê tối môi tiah lâi ‘na rak ngăn ivá kơ mâu ngế hiăng hên hơnăm?

Ƀok thái pơkeăng Võ Thị Diệu Hà: Ai hên tơdroăng ‘na mơdêk ivá mo lĕm ăm mâu hơnăm hiăng krâ, tung mê tơdroăng ki kal cho kâ trếo kơhiâm. Ki kal tâ troh kâ trếo kơhiâm ăm mơngế ki ai tơdroăng châi, pro ăm kâ tâ lón, kơhiâm. Pơtih gá tung kế kâ thế ai trếo đăm, đăm ai tung hơ’nêh ká, í, pêap, mê thế kâ mâu hơ’nêh ki rơbông hên tâ kâ hơ’nêh khêi.

Hơ’nêh rơbông môi tiah ká, í, pêap. Pôi tá kâ hên mâu hơ’nêh ro, chu, rơmâ chu ro.  Xua mâu kơchâi kâ mê kô pro ai rơmâ ki ‘mêi hên tâ, chiâng tơdjâk troh tơdroăng ‘na plâi nuih dêi mơngế ki ai tơdroăng châi. Kâ tơ’nôm mâu kế kâ ki vitamin, trếo xơ. Mơngế hơnăm hiăng krâ tung châ kal vâ hên calci, thế kâ ôu tơ’nôm mê cho ôu têa tôu ro ối drêh, kâ têa tôu chôu (cho sữa chua), mâu ká xí xŏng.

Pakĭng mê ‘na vi chât, mơngế hơnăm hiăng krâ tung châ ôh tá ai túm vi chất, pơtih ôh tá ai trếo sắt mê chiâng ôh tá ai mơheăm, thế kâ ôu túm tâ. Kâ mâu kơchâi ki ai mơngiơk prâp, mâu túa khoăng, hơ’nêh,… lơ kâ ôu tơ’nôm ƀă pơkeăng vâ ai tŭm tiô tơdroăng kal vâ. Pakĭng mê, ngăn tiô kơ tơdroăng châi dêi ngế ki mê há ƀok thái pơkeăng hnê tối tơdroăng pơtâp ivá ăm tơtro.

Môi tiah pơtập yoga, pơtâp hiâm, prôk chêng… Mâu ngế hơnăm hiăng krâ thế lăm khăm ivá tiô rơnó, tơmâng ngăn khât dêi tơdroăng châi tiô rơnó, pơtih môi tiah kơtêi kơtâu tê, nŭm nheăn. Malối, thế pâk vaccine hbrâ mơdât tơdroăng châi ăm mâu hơnăm hiăng krâ, mê cho: hbrâ mơdât tơngê kơ o kơ-ôk, vaccine phế cầu cho vaccine vâ mơdât tơdroăng châi troăng krôk, vaccine mơdât êi rơtốu krôk, kơ-o xua ai pơreăng a troăng krôk, châi hrê, êi kliâm Ƀ ƀă hên mâu túa vaccine  mê kô veăng kum hên tung tơdroăng mơdêk ivá ăm mâu hơnăm hiăng krâ kâi trâng ƀă pơreăng.

-Mơnê mâu tơdroăng hnê tối dêi ƀok thái pơkeăng!