Kơtăn kố lối 10 khế, drêng mot tung hngêi pơkeăng bro hlá mơ-éa mơhum kuăn, nâ H.T.A (25 hơnăm ối a tơring Lak, kong pơlê Dak Lak) mê kơdrâ tơná tro tâ pơreăng HIV. Pơchuât hlá mơ-éa klêi pâk xo mơheăm séa ngăn, nâ A ôh tá loi a mâ dêi tơná. Klêi kơ’nâi drêng tâng tối sap ing ƀok thái pơkeăng, nâ préa ƀă ôh tá loi a dêi tơná, tôu tuăn ăm dêi tơná mê gá iâ la xâu tơmiât ăm dêi kuăn tung pơtok gá hên tâ.

Drêng mê, nâ bu ai môi tơdroăng ki púi vâ cho kuăn châ mơhum ivá rơdêi môi tiah mâu vâi hdrêng ki ôh tá tro pơreăng ki ê. Xua châ ‘nâi nôu tro tâ pơreăng HIV mê mâu ƀok thái pơkeăng hiăng pâ xo kuăn vâ rak tơniăn ăm ngế hdrêng, ví tơdroăng ki tâ tú HIV sap ing tơdroăng ki mơhum tiah hmâ.

Klêi kơ’nâi mơhum kuăn, nâ H.T.A hiăng châ mâu ƀok thái pơkeăng mơhnhôk, tiâ mơnhên lăm pơlât hbrâ mơdât tâ tú HIV sap ing nôu ngi kuăn. Loi ngah tung kăn ƀô̆ ngăn pơkeăng ƀă mâu tơdroăng ki rơkê plĕng dêi y hok, nâ A hiăng lăm pơlât a kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS, Tíu xiâm Séa ngăn hbrâ mơdât châi tamo Dak Lak. Akố, nâ A châ mâu ƀok thái pơkeăng tiâ mơnhên, hnê mơhno pơlât HIV ƀă tơdroăng ki xúa pơkeăng kháng virus ARV.

Pơkeăng kố gá kô mơdât ivá ki vâ rơdêi dêi virus, kơdroh kơdroh virus tung châ. Rế iâ virus HIV tung châ kô rế rak vế ivá ăm ngế kơdrâi ƀă kơdroh ki tâ tú HIV sap ing nôu ngi kuăn. Troh nôkố, drêng ngế hdrêng ki mê hiăng châ 10 khế, klêi pâk xo mơheăm a ngế hdrêng mê hiăng âm tĭnh ƀă HIV pro nâ ƀriê khât.

Nâ H.T.A tối:

“Tâng tơdroăng ki mê á kơdrâ khât, á xâu kuăn tro tâ pơreăng môi tiah á, xo ah hmôi kuăn kân gá kô tro vâi pơrah, ôh tá vâ ối ƀă gá ƀă hên hía. Drêng mê á môi tiah ngế ki ti păng tơpui hlối, la châ mâu ƀok thái pơkeăng tiâ mơnhên ƀă tối túa pơreăng kố hiăng ai pơkeăng ôu, mê á mơ-eăm ôu pơrá tro tiô pơkâ dêi ƀok thái pơkeăng, ôu tŭm mê á xuân rêh ối môi tiah ngế ki ôh tá tro pơreăng ki ê.

Klêi kơ’nâi mơhum, ngế kuăn kố ôu têa tôu pa kong vâ ví ki tâ tú dêi HIV sap ing nôu ngi kuăn ƀă ôu pơkeăng pơlât hbrâ mơdât tâ tú HIV tung pơla 1 khế. Troh nôkố, drêng kuăn hiăng châ 10 khế, á djâ kuăn lăm séa ngăn mơheăm mê ăm ‘nâi kuăn hiăng âm tĭnh ƀă tá hâi tâ tú HIV sap ing nôu”.

Tung pơla ôu pơkeăng, nâ A hlo dêi ivá ôh tá ai tơdroăng klâi, rêh ối, pêi cheăng lĕm tiah hmâ. Malối, kuăn nâ xuân ôu kâ kơhiâm, châ hngăm nhip.

Tiô tơdroăng ki riân ngăn dêi kơbong hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS, sap ing hơnăm 2021 troh nôkố, ai vâ chê 22 rơpâu ngế vâi kơdrâi dế mơ-êa châ séa ngăn mơheăm HIV ƀă ai 17 ngế klêi kơ’nâi séa ngăn mơheăm yương tĭnh, tung mê ai 7 ngế châ ‘nâi tung pơla dế mơ-êa, 10 ngế châ ‘nâi tung pơla ki hiăng vâ rơnêh kuăn. 17 ngế ki kố pơrá châ pơlât ôu pơkeăng mơdât virus ARV klêi kơ’nâi châ ‘nâi yương tĭnh ƀă virus HIV. Tâi tâng 17 ngế vâi hdrêng mê pơrá âm tĭnh ƀă virus HIV.

Thak sih, ƀok thái pơkeăng Chu Đức Thảo, kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS (Tíu xiâm Séa ngăn châi tamo kong pơlê Dak Lak) ăm ‘nâi:

“Séa ngăn HIV ăm vâi kơdrâi mơ-êa cho tơdroăng pêi ki kal. Tâng ngế nôu tro HIV ôh tá châ pơlât, ƀă kơxô̆ ngế tâ tú sap ing nôu ngi kuăn lối 40% mê mơni ngế hdrêng ki mê kot mâ kô tro HIV. Tâng rĕng châ ‘nâi ƀă châ pơlât ƀă túa ki ôu pơkeăng ARV hdrối, tung ƀă klêi kơ’nâi mơ-êa xuân môi tiah ăm o kŭn ôu pơkeăng, kơxô̆ ngế tâ tú bu ối pá xôp 2%. Kố cho môi tơdroăng ki kơdroh gá pơxúa khât.

Xua mê, kal athế séa ngăn HIV a mâu nôu ki dế mơ-êa vâ rĕng châ ‘nâi, rĕng pơlât ăm ôu pơkeăng vâ kơdroh kơxô̆ ngế tâ tú HIV sap ing nôu ngi kuăn, kum mâu nôu maluâ gá tro pơreăng HIV la xuân mơhum kuăn ivá rơdêi, tiah hmâ môi tiah mâu vâi hdrêng ki ê”.

Mâu hơnăm hdrối nah a Dak Lak, Tơdroăng tơkêa Khu râng liăn lâp plâi tơnêi ‘na hbrâ mơdât HIV/AIDS hiăng tŏng kum pêi pro Tơdroăng ki hbrâ mơdât tâ tú HIV sap ing nôu troh kuăn, kơnôm mê kơxô̆ ngế vâi hdrêng tâ tú HIV sap ing nôu troh kuăn hiăng hlo kơdroh hên khât, châ a kơlo pá xôp 2%. Hiăng kơdroh chía hên, hên hơnăm hlối, ôh tá ai ngế hdrêng ki lâi kot mâ tro tâ tú HIV sap ing nôu.

Malối, cho mâu nôu ki rĕng châ ôu pơkeăng ARV hdrối vâ mơ-êa mê vâi kô chiâng mơhum kuăn tiah hmâ môi tiah mâu nôu ki ôh tá tro pơreăng ki ê. Xua mê, hnoăng cheăng hnê tối tung um tơvi, rơ’jiu kal châ mơdêk rơdêi vâ mơdêk ki hlê plĕng dêi rêm ngế, malối cho vâi kơdrâi tung hơnăm ki dế vâ mơ-êa, mơhum kuăn, vâi kơdrâi hbrâ vâ mơ-êa tung tơdroăng ki hbrâ rơnáu lăm pâk ngăn mơheăm vâ ‘nâi hôm tro HIV há lơ ôh.

Tâng mâu ngế ki tro HIV rĕng ‘nâi, rĕng pơlât ôh ti xê kum rak vế ivá, rak vế tơniăn tung rêh ối dêi ngế nôu mê ki kal tâ cho mơhum mâu vâi kuăn ivá rơdêi, ôh tá tro HIV. Mâu vâi hdrêng ki mê kông xông kân lĕm, mơnhông tŭm ‘na châ chăn ƀă tuăn ngoâ, hriâm tâp, pêi cheăng ƀă pleăng dêi hnoăng ăm pơlê pơla môi tiah tâi tâng mâu kuăn mơngế ki lĕm ôh tá tro pơreăng ki ê.

Xua mê, mâu vâi kơdrâi ki tơmiât hdrối vâ mơ-êa, athế khên tơnôu troh ăm âu tíu khăm pơlât vâ pâk xo mơheăm séa ngăn HIV vâ rak tơniăn ăm nôu ƀă kuăn tng xo ah hmôi.

Tơdroăng pơlât hbrâ mơdât tâ tú HIV ing nôu troh kuăn ai pơxúa kân ƀă ivá ngế nôu ƀă rơxông tung la ngiâ. Vâ hlê tơ’nôm ‘na ki tơ’lêi tâ tú HIV ing nôu troh a kuăn xuân môi tiah mâu tơdroăng kal thế tơtrŏng tung pơlât, kơ’nâi kố cho tơdroăng tơpui tơno ƀă thak si, ƀok thái pơkeăng Chu Đức Thảo, Kơvâ, Hbrâ mơdât HIV/AIDS (Tíu xiâm Séa ngăn Pơreăng kong pơlê Dak Lak).

-Pâ phep ƀok thái pơkeăng ăm‘nâi vi rus HIV rơ-iô môi tiah lâi ƀă ivá kuăn mơngế?

Bok thái pơkeăng Thảo: HIV cho pơreăng ki tâ tú hên a  chal 21, xua virus HIV pro tâ tú a mơngế. Vi rus HIV tâ tú ing ngế ki kố troh ngế ki tá luâ 3 troăng: Má môi, tâ tú ing troăng mơheăm xua tro xúa tơdjuôm trum pâk ‘mot mơheăm: má 2 tâ tú ing nôu troh kuăn; má pái tâ tú ing troăng nŭm xua ôh tá tơniăn. HIV cho túa virus ki mot hlối tung mơheăm châ chăn kuăn mơngế, pro kuăn mơngế pin kơdroh kế ki vâ mơjiâng chiâng mơheăm, klêi gá pro kơdroh ó kô pro chiâng rơtốu, cho rôh tơ’lêi pro chiâng ai mâu pơreăng pro ŭm tung châ ƀă mâu pơreăng ki ê châ mot pro ăm mơngế ki mê chiâng pá vâ pơlât prêi ah hlối hlâ ƀă kơxô̆ mơngế hlâ  hên.

-HIV tâ tú ing nôu troh kuăn môi tiah lâi ô ƀok thái pơkeăng? Ƀă vâ khăm ngăn ăm ‘nâi tâ tú HIV mê ga tiah lâi?

Bok thái pơkeăng Thảo: HIV tâ tú ing nôu troh kuăn luâ 3 rôh ki lâi. Ki má môi, cho pơla ngế nôu dế mơ-êa kuăn ngá ôh tá châ ôu pơkeăng ARV mê virus HIV kô pro tâ tú  kô xo ing nôu ‘mot a kuăn tơkâ luâ pâu kuăn ki vâ păn mơdrêh dêi kuăn. Má 2, tâ tú tung pơla ngế nôu châi pơxiâm vâ mơhum kuăn ngá ƀă drêng kuăn ngá kot mâ, kuăn ngá kô klêk, tơkâ luâ troăng ai kuăn dêi ngế nôu, tung pơla xo hiâm mơdêi vâ ăm kuăn klêh ƀă tơkâ luâ troăng ai ki bú kŭn kô pro tơlêa a kéa  dêi o ngá lơ a rơkong o ngá ah o ngá tro rơnôa xêh mâu têa dêi ngế nôu kô pro o ngá chiâng tâ tú HIV ing nôu.

 Má 3, klêi o ngá kot mâ, o ngá ôh tá châ pơlât ki klâi, ngế nôu xuân ôh tá ‘nâi tơdroăng tâ tú HIV dêi tơná ƀă pơtối ăm kuăn âu. HIV ai tung têa tôu nôu ‘mot ăm kuăn, xua mê o ngá âu tôu nôu kô hlối tâ tú HIV.

Nôkố kế tơmeăm khăm vâ ‘nâi hdrối hôm tâ tú HIV a vâi kơdrâi ki dế mơ-ếa kuăn ngá tơ’lêi tê. Apoăng ngế nôu lăm khăm drêng hiăng mơ-êa, mâu ƀok thái pơkeăng kơ-êng hnê tối ‘na tơdroăng ki pơxúa tơdroăng khăm ngăn vâ ’nâi hôm tâ tú HIV.

Klêi hnê tối, tâng ngế nôu vâ mê vâi kô khăm ngăn test rĕng, tâng hlo âm tĭnh ‘nâi tơ ôh tâ tú HIV, tâng hlo dương tính mê kô khăm nếo vâ mơnhên.

-Pâ ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi drêng khăm hiăng ‘nâi tâ tú HIV tung pơla dế mơ-êa, ngế nôu kô châ pơlât môi tiah lâi vâ hbrâ mơdât ki tâ tú troh a kuăn?

Bok thái pơkeăng Thảo: Pơkeăng pơlât ăm ngế nôu ki dế mơ-êa xua tâ tú HIV xuân môi tiah kuăn tro tâ tú HIV xuân ai inâi pơxá tơdjuôm cho pơkeăng ARV, pơkeăng pơlât HIV. Ai 3 rôh vâ pơlât, má môi cho rôh ngế nôu dế mơ-êa tâng rĕng châ ‘nâi rĕng pơlât rế tro, hiăng châ ‘nâi ngế nôu dế mơ-êa kuăn tâ tú HIV  mê thế ôu pơkeăng ARV hlối, ôh tá mơdoh mơdon klâi xếo.

Má 2, cho rôh  ngế mơhum kuăn ngá, ki tro má môi thế mơhum ăm pâ xo kuăn ngá, drêng kuăn ngá kot mâ kô ăm o ngá ôu pơkeăng pơlât HIV. Ngăn tiô kơ hâi khế ngế nôu mơ-êa châ ôu pơkeăng ARV ki ƀok thái pơkeăng hnê  thế ôu pơlât ăm o ngăn ƀă mâu pơkeăng ki pơrá phá.  Mâu ngế nôu ki tâ tú IHV mơhé ăm kuăn âu tôu nôu lơ ôh xuân thế ôu pơkeăng ARV rêm hâi, plâ rơxông ối rêh, ƀă pơkeăng ki mê ôh tá tơdjâk troh ivá dêi ngế nôu, gá ai tơdroăng pro châi ki ê xua ôu pơkeăng la iâ tê ôh tá râ, tâng vâ pơchông ƀă tơdroăng ki pơxúa dêi ôu pơkeăng mê mâu tơdroăng pro châi ki ê mê ôh tá bê xâu klâi.

Tung pơla pơlât, ngế ki pơlât thế lăm khăm tro tiô ƀok thái pơkeăng hnê pơchân vâ xo pơkeăng ARV xua pơkeăng ki mê ôh tá ai vâi tê pa kong, tâng ai lơ châ rôe pa kong pơkeăng ki mê ôh tá lĕm tơƀrê, ôh tá xêt môi tiah pơkeăng a hngêi pơkeăng.

Má  2 nếo, thế ngăn đi đo ivá tơná rêm hâi, ngăn ôu pơkeăng gá pro ai tơdroăng klâi klêi ôu, tâng ai, thế tối ăm ƀok thái pơkeăng vâ ƀok thái pơkeăng hnê pơ’lêh tơdroăng pơlât tơ  ê nếo tâng ôh kô veăng tơmâng pơlât túa ki ê. Má 3, thế khăm ngăn đi đo vâ ‘nâi dêi ivá hôm mo lĕm, châ ‘nâi mâu tơdroăng tơviah lơ chó, klo ti lâi ‘lo, ƀă hên ki ê...

Ƀă mâu kơdrâi ki dế mơ-êa ai tâ tú HIV thế kâ ôu hên trếo kơhiâm tâ, kâ ôu tro tơdroăng vâ rế tâk  trếo ki rơdêi tung châ ƀă hlối chĕm mơdrêh kuăn ngá, kal thế kâ tŭm trếo kơhiâm, kâ rêm hâi, tung mâu rôh kâ thế ai mâu trếo kơhiâm môi tiah kơchâi, plâi pôm, hơ‘nêh, têa tôu ro ƀă hên ki ê ... rế kâ hên trếo kơhiâm thăm rế tro.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!