Nâ Lục Thị Lợi (28 hơnăm) a thôn 6, cheăm Čư̆ Kƀang, tơring Ea Súp, kong pơlê Dak Lak dế mơ-êa rôh má 2 châ 6 khế. Nâ Lợi ăm ‘nâi nôkố ivá hlo chía tơniăn, mâu tơdroăng cheăng rêm hâi pơrá hlo tơniăn lĕm, ôh ti môi tiah rôh mơ-êa dế rôh apoăng, tơbrêi tơbrêh tâ hên. Hdrối mê, drêng mơ-êa ngế kuăn ki rơmúa, rơpŏng rêh ối tung hơpăm tung chiâk; ôu kâ ôh tá ai tŭm trếo kơhiâm ƀă pêi to tơdroăng cheăng ki hngăm.

Xua ôh tá lăm khăm tiô pơkâ ôh tá ‘nâi hâi rơneh, mê hiăng rơneh kuăn a hơpăm.

“Drêng châi pơtok vâ rơneh mê á dế ối a hơpăm chiâk, kơnốu á lăm pêi cheăng hngế, bu ai to môi ngế nôu peăng kơnốu á dế ối a hngêi la jâ ôh ti ‘nâi kơto rơxế mê á chiâng khŏm rơneh xêh a hngêi ƀă kơnốu ai ngế ki ngăn ‘na rơneh tung pơlê kum. Klêi kơ’nâi rơnêh to lâi hâi o kŭn mê gá tơngê, klê gá lo têa, lo ki hbri bríu mê á djâ lăm hngêi pơkeăng cheăm.

Nâ Lợi ăm ‘nâi drêng pơlât hiăng prêi lo ing hngêi pơkeăng vêh a hngêi, ngế hdrêng mê krôu plâ măng, ôh tá ôu, ivá ôh tá pá hro ƀă ôh tá păng kân. Kơnôm ing hnoăng cheăng dêi mâu ngế cheăng khăm pơlât thôn hnê tối, tơpui tối leăng na tơdroăng ki rak ngăn trếo piê, mơhnhôk drêng dế mơ-êa ƀă malối cho tơdroăng ki rơ-iô dêi rơnêh kuăn a hngêi mê rôh mơ-êa má péa kố, nâ Lợi ôh tá lăm a chiâk xếo mê bu pêi cheăng ki hiâ a hngêi. 6 khế dế mơ-êa, nâ hiăng to châ 6 kg, tá péa ngế nôu kuăn pơrá ivá rơdêi.

Čư̆ Kƀang cho môi tung mâu cheăm kơtiê dêi tơring Ea Súp, kơxô̆ ngế hdroâng kuăn ngo châ lối 80% pơ’leăng mâ mơngế. Tơdroăng rêh ối cheăng kâ xơpá mê kuăn pơlê, malối cho vâi kơdrâi ƀă vâi hdrêng ôh tá châ rak ngăn ivá. Vâi kơdrâi mơ-êa ôh tá châ lăm khăm kuăn tung klêa tiô hneăng pơkâ, tơdroăng ki ôu kâ ôh tá ai xuân athế pêi cheăng hngăm a chiâk deăng tá troh drêng rơneh kuăn. Thăm nếo ai mâu rơpŏng ki ‘nâ ôh tá ăm vâi kơdrâi troh a hngêi pơkeăng cheăm thế dêi kơdrâi rơnêh kuăn a hngêi vâ kơdĭng liăn.

Nâ Lục Thị Hoa pêi cheăng kum ăm cheăng khăm pơlât thôn 6, cheăm Čư̆ Kƀang hiăng châ lối 10 hơnăm. Nâ ăm ‘nâi tơdroăng ki hnê tối, mơhnhôk mâu túa tơmiât ki ôh tá tro hiăng chiâng tơdroăng rêh ối, mot trâu hngế tung hiâm mơno vâi.

Nâ Hoa tối:

“Tơdroăng ki hnê tối ăm kuăn pơlê akố trâm hên xơpá, xơpá châ achê ƀă kuăn pơlê xua vâi hmâ lăm pêi cheăng hngế. Vâi kơdrâi dế mơ-êa athế tĭng, ôh tá ăm kâ kế kâ ki kơhiâm. Ai vâi hdrêng ki ‘nâ rơnêh a hngêi pơkeăng, troh hâi má péa nôu peăng kơnốu hiăng ăm kâ kế, tối rĕng kâ mê ngế hdrêng gá rĕng kân. Tiô khôi túa tơlá dêi hdroâng kuăn ngo akố mê vâi kơdrâi dế mơ-êa ôh tá chiâng ối xo xo mê xuân athế pêi cheăng môi tiah hmâ, ôh tá châ lăm khăm ngăn kuăn ngá a mâu khế ki má mơ’nui, ôh tá ‘nâi hâi rơnêh mê ai mâu ngế ki ‘nâ chiâng rơnêh kuăn a chiâk”.

Tơdroăng ki mơ-eăm mơdêk ki hlê plĕng, rak ngăn ivá ngế nôu ƀă ngế hdrêng tung pơlê pơla kô kum bro kơdroh tơdroăng khăng kơbrĕn klêi kơ’nâi rơneh kuăn ƀă hlâ a ngế nôu, a vâi hdrêng, hơ’lêh tơdroăng ki hlê plĕng tung tơdroăng rêh ối dêi kuăn pơlê kơpong hngế hngo, kơpong hdroâng kuăn ngo.

Rak ngăn ivá mâu ngế nôu ki mơhum kuăn a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên

Mơhum kuăn cho tơdroăng ki pá puât ƀă hlối rơ-iô, malối a kơpong hngế hngo, Hơngế ing hngêi pơkeăng cheăm. Mơhé tơdroăng mê xuân u ối, ki hên cho tung kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo. Mơhum kuăn a hngêi, ngế nôu ƀă o ngá kô trâm mâu tơdroăng rơ-iô klâi? Ƀok thái pơkeăng Hoàng Ngọc Anh Tuấn, Ngế pơkuâ xiâm khoa Hồi sức cấp cứu nhi ƀă nhi sơ sinh-cho Kơvâ pơlât mâu vâi hdrêng nếo kot mâ ‘na tơdroăng kố, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.

-Ô ƀok thái pơkeăng! Drêng mơhum kuăn a hngêi, ngế nôu ƀă kuăn ngá kô trâm mâu tơdroăng rơ-iô ki klâi?

Ƀok thái pơkeăng Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Drêng mơhum kuăn a hngêi ôh tá xê to pro ‘mêi troh ivá ngế o ngá mê ivá ngế nôu xuân ôh tá tơniăn. A kố tơdroăng pơlât ngin hmâ trâm hlo, cho tơdroăng châi hdrê drêng ngế kuăn ngá klêi kot mâ. Xua drêng kot mâ a hngêi, tâi tâng mâu ngế ki ngăn vâi kơdrâi mơhum hâi hriâm tơdroăng hnê ngăn ‘na mơhum kuăn ngá, tá hlê klâi ôh.

Má péa nếo, mâu tơmeăm xúa drêng mơhum kuăn, pôe klo, kât klo, tơdroăng mơgrúa ăm o ngá ôh tá  krúa tơniăn, ôh tá châ tah pơreăng. Akố mâu vâi hdrêng ki tro châi hrê, drêng ngin tăng ‘nâi plĕng ki hên xua  mâu ngế nôu mơhum dêi kuăn a hngêi.  Ƀă ngế nôu, tơdroăng mơheăm ôh tá tâk troh a ngoâ ki hmâ hlo má môi cho lo mơheăm hnĕng (‘nâ mơheăm hên klêi kot mâ), ôu a tíu mơhum kuăn tâng ôh tá châ pơlât tơdrêng, lo mơheăm hên ah ngế nôu kô hlâ.

Pakĭng mê, ối ai tơdroăng rơ-iô tơ’lêi tro mâu tơdroăng châi ki ê, ki pin ‘nâi ivá ngế nôu nếo klêi mơhum kuăn ngá mê ôh tá tơ’mô ƀă ngế nôu ki ê, châ ngế nôu dế pá ai ivá.

-Ki rơ-iô dêi tơdroăng châi a vâi hdrêng nếo kot mâ cho ki klâi ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Mâu ngế hdrêng ki châi hrê drêng kot mâ, tâng tung pơla pơreăng hiăng ối tung châ rế iâ hâi tơdroăng châi rế têi. Ai mơngế ki ‘nâi pơlât lối 1 khế a xuân ối hiâm ƀă kơmăi. Laga, mơhé pin hiăng mơ-eăm kum mơ’rêh ngế hdrêng mê mơhé vâ prêi lĕm la xo ah hmôi xuân u ối.

Ki pro châi xo ah hmôi  mê pá khât, ‘nâ hía pro kuăn hdrêng mê tuăn ngôa ôh tá lĕm tơleăng môi tiah mơngế ki  ê,  pro kôk lung lâp, môi tiah ‘mêi tung ngôa, tơdroăng mê ôh tá xê to pro pá ăm nôu pâ tung pơla păn roăng mê ối pro pá ăm pơlê pơla.

-Ngế nôu dế mơ-êa kuăn ngá ƀă rơpŏng hngêi thế tơtrŏng mâu tơdroăng klâi vâ ví tơdroăng ki mơhum kuăn a hngêi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Tơdroăng kố, tiô a ai 2 tơdroăng. Môi cho kăn bô̆ ngăn pơkeăng. Khu ki mê thế mơ-eăm pêi tro tơdroăng hnê tối, tơrŭm ƀă mâu kăn ƀô̆ ngăn pơ’leăng mâ mơngế kuăn pơlê  hnê ăm kuăn pơlê hlê pôi tá mơhum kuăn a hngêi, tơdroăng kố pro tơdjâk kân troh ivá dêi ngế nôu ƀă ngế hdrêng. Má péa, cho ƀă mâu jâ nôu ƀă tơpŏng hngêi, tơdroăng ki kal má môi cho hlê ƀă plĕng, pakĭng tơdroăng rak ngăn ‘na tơdroăng kâ trếo kơhiâm, kâ ôu, koi, pơtê tro tơdroăng, mê tơdroăng lăm khăm tiô rơnó cho kal ‘nâng.

Tung pơla dế mơ-êa, tâng ngế nôu tâ tơviah tung châ thế lăm khăm a hngêi pơkeăng, pôi tá lăm pôu pôa pơchâu vâ tôih, xua mâu ki mê ôh tá rơkê tung tơdroăng pơlât, kô ôh tá ‘nâi túa hnê mâu jâ nôu ƀă rơpŏng hngêi.  A tơngah tiah kố, ƀă tơdroăng mơdêk hlê plĕng tơ’nôm ƀă tơdroăng hnê tối nhên khât dêi mâu kăn ƀô̆ ngăn pơkeăng cheăm vâ kơdroh mâu ki mơhum kuăn a hngêi.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!