Nŭm nheăn cho túa pơreăng ki rơ-iêo ƀă kơxô̆ ngế hlâ ối má 3 tung lâp plâi tơnêi, bu klêi kơ’nâi pơreăng ŭm tung châ ƀă pơreăng ‘na plâi nuih. Tâng ôh tá châ pơlât tơdrêng, pơreăng kố gá kô pro chiâng ai hên mâu túa ki châi tơdjâk troh plâi nuih, troăng hveăn, kơkốu, mâ ƀă hên ki ê pro ngế ki tro pơreăng chiâng trâm mâu tơdroăng ki ôh tá ‘nâi hdrối ‘na ivá ƀă châ chăn.

Tung lối 10 hơnăm hdrối, kơxô̆ mơngế tro pơreăng nŭm nheăn tung lâp plâi tơnêi tâk rĕng. Việt Nam ối tung khu kong têa ki ai kơxô̆ ngế tro pơreăng tâk rĕng, malối cho a vâi hdrêng. A Việt Nam, nôkố ai dâng 3,5 rơtuh ngế tro pơreăng nŭm nheăn, tâk 10 hdroh tâng pơchông ƀă 10 hơnăm hdrối nah ƀă tiô tối hdrối kơxô̆ ki kố kô ối tâk troh 6,1 rơtuh ngế a hơnăm 2040. Tung 10 hơnăm, kơxô̆ ngế ki tro tâ pơreăng nŭm nheăn xuân tâk sap ing 7,7% troh 14%. Tiô mâu ƀok thái pơkeăng, ki hên ngế ki tro pơreăng nŭm nheăn pơrá xâu to trếo ngeăm tâk hên tung mơheăm.

Laga, ai môi tơdroăng ki khât ga cho bu iâ ngế tro nŭm nheăn hlâ xua pơreăng, cho xua ing mâu tơdroăng ki pơ’lêh ki gá pro chiâng tơdjâk troh mâu tíu ki ê. Túa pơ’lêh kố dêi nŭm nheăn a plâi nuih, kơkốu, troăng hveăn, chêng kŏng ƀă hên ki ê cho tơdroăng ki pro kơdroh hơnăm, pro mơdêk hơnăm, pro mơdêk kơxô̆ pơreăng tung châ (plôm mâ, chó chêng kŏng) ƀă chiâng pro pá ‘na kơxô̆ liăn pơlât.

Nôkố, hên mâu ngế ki tro nŭm nheăn ki hiăng ton hơnăm hiăng rah xo túa pơlât ƀă rêi nhâ loăng vâ pơlât mâu túa pơreăng ki pơ’lêh xua pơreăng nŭm nheăn pro klêi kơ’nâi pơlât ƀă pơkeăng chal nếo. A Hngê pơkeăng Y học cổ truyền, rêm hơnăm hngêi pơkeăng hiăng khăm ƀă pơlât ăm 1.450 ngế tro pơreăng. Ngế ki tro pơreăng troh khăm ƀă pơlât cho tro pơreăng nŭm nheăn hlối ai mâu túa pơreăng ki ê, môi tiah: kơtêi kơtâu têi, khăng kơbrĕn a troăng hveăn tung ngoâ, mâu túa pơreăng ‘na kơxêng kóu.

Ngế ki tro pơreăng drêng troh akố hmâ hiăng râ, pro tơdjâk ó troh tơdroăng rêh ối. Kơnôm châ tơdroăng ki tŏng kum kơhnâ sap ing mâu ƀok thái pơkeăng, klêi kơ’nâi pơlât, ivá dêi mâu ngế ki tro nŭm nheăn hiăng hlo hơ’lêh khât.

Pôa Hoàng Đức Sảng (a thôn 5, cheăm Krông Á, tơring M’Drak) tro pơreăng nŭm nheăn dế pơlât vâ pro lĕm klêi kơ’nâi tro kơbrĕn tung ngoâ a Hngêi pơkeăng Y học cổ truyền kong pơlê. Pôa Sảng rêh ối ƀă pơreăng nŭm nheăn sap ing hơnăm 2015, hiăng trâm tơdroăng ki pơ’lêh ki khăng kơbrĕn chêng kŏng. Apoăng hơnăm 2022, pôa tro kơbrĕn tung ngoâ ƀă hiăng tro kơbrĕn tơdế châ. Mâu tơdroăng cheăng krê sap ing lăm dế, ôu kâ pơrá athế ai ngế ki ê pêi ăm. Klêi kơ’nâi pơlât tiô túa nếo ki rơkê plĕng, pôa tơkŭm tơ’nôm pơlât pơreăng nŭm nheăn ƀă ‘mâi mơnhông ivá klêi kơ’nâi kơbrĕn ƀă y học cổ truyền, nôkố ivá pôa hiăng tơniăn tâ hên.

Pôa Sảng tối:

“Khế apoăng, khế má 2 kuăn á ngăn gá athế pin pin á lăm nŭm, lăm dế. Pơreăng kố gá ton khât, châi tamo mê tơdroăng ki lăm nŭm, lăm dế pơrá kơnôm ngah a mâu kuăn ‘nĕng. Klêi kơ’nâi hâi khế pơlât a Hngêi pơkeăng Y cổ học truyền, troh nôkố, 6 khế kố á nếo chiâng râng loăng kơtrá prôk lăm ƀă nŭm, lăm dế xêh.

Xuân môi tiah mê há, cho pôa Hồ Mười (a pơlê kân Phước An, tơring Krông Pač) ôh ti ‘nâi tơná tro pơreăng nŭm nheăn, troh drêng hiăng râ pơ’lêh mâ chiâng ôh tá xáu hlo, tơvê rơkong lăm khăm nếo ‘nâi tro pơreăng nŭm nheăn. Pơlât tiô y học cổ truyền mê cho mâu túa pơlât ƀă pâk trum tiô troăng hveăn, tiê bliê ngiâ, hrik hyôh ngải cứu, pân pơkeăng a tíu châi troh nôkố ivá pôa hiăng hlo hơ’lêh.

Pôa Mười ăm ‘nâi:

“Á hiăng pơlât ton a tơring klêi mê nếo pơ’lêh lăm Hngêi pơkeăng Y học cổ truyền. Klêi kơ’nâi hâi khế pơlât akố, nôkố, ivá á hiăng chía tơniăn, tơpui tối, ôu kâ xuân hiăng chía tâ tâng vâ pơhông ƀă hdrối”.

Tiô mơnhên tối dêi mâu khu ki rơkê plĕng ‘na khăm pơlât, y học rơkê ƀă hên hên kơmăi kơmok, kế tơmeăm xúa tung khăm pơlât ki nếo mơni kô chiâng vâ tối hdrối mâu túa pơreăng ƀă pơlât teăm tơdrêng ăm mâu ngế ki ki kal pơlât tơdrêng. Tung pơla mê, y học cổ truyền mơni kô kum ‘mâi mơnhông ivá ăm mâu ngế ki pơreăng hiăng chiâng râ, môi tiah kơbrĕn tung ngoâ, êi kơxêng kóu, nŭm nheăn lơ mâu ngế ki tro pơreăng ki sap ing hiăng ton ki ê. Xua mê, tung pơka nôkố ki y học mơnhông tơkâ luâ rơkê môi tiah nôkố mê y học cổ truyền xuân dế pro pơxúa hên ăm mâu ngế ki châi tamo.

Ƀok thái pơkeăng chuyên khoa I Phạm Ngọc Liễu, Kăn Ƀơrô Pơkâ cheăng – Ngăn tơdroăng cheăng, Hngêi pơkeăng Y học cổ truyền kong pơlê Dak Lak, ăm ‘nâi:

“Trếo ngeăm tung mơheăm cho ivá ki xiâm dêi châ chăn, cho ivá rơdêi ki kal khât ăm tế bào thần kinh ƀă tế bào ngoâ. Xua mê, tơdroăng ki tâk lơ kơdroh xik tung mơheăm pơrá pro tơdjâk hên troh mâu tíu tung châ chăn ki kal tung châ. Pơreăng nŭm nheăn cho pơreăng ki hơ’lêh ôh tá tơdâng, ai túa mơdêk xik tung mơheăm xua ‘na mơ’no insulin, ‘na tơdjâk dêi insulin lơ tá péa.

Mơdêk trếo ngeăm sap ing hdrối tung hên khế hơnăm kô pro chiâng mâu tơdroăng ki ôh tá tơniăn hơ’lêh xik, đạm, rơmâ a hên tíu ki pơrá phá, malối cho a plâi nuih ƀă troăng hveăn, kơkốu, mâ, kơxái hveăn. Ngế ki tro lăm khăm ƀă pơlât a Hngêi pơkeăng ki hên tro nŭm nheăn hlối ai mâu túa pơreăng ki ê, môi tiah: kơtêi kơtâu têi, kơbrĕn a  troăng ngoâ, mâu túa pơreăng ‘na kơxêng kóu”.

Vâ châ tơƀrê tung pơlât, drêng pơlât ƀă đông y, ngế ki tro pơreăng athế xúa kơhnâ, tơ’mô. Tiah hmâ, mâu tơdroăng tơdjâk sap ing pơkeăng đông y kô hrá tâ pơkeăng tây y, ngế ki tro pơreăng kal xúa tung ton hâi khế nếo hlo tơƀrê. Hâi khế pơlât ăm môi liệu trình cho sap ing 3 – 6 khế. Tơrŭm amê cho athế mơjiâng môi tơdroăng rêh ối rơkê, pơ’lêh túa rêh ối xuân cho tơdroăng ki pro ivá ôh tá chiâng hơ’lêh.

Pakĭng mê, ngế ki tro pơreăng pôi tá chiâng pơtê xêh ôu pơkeăng tây y. Pơkeăng đông y ôh tá chiâng teăng ăm pơkeăng tây y tung pơlât nŭm nheăn, malối cho a ngế ki hiăng tro pơreăng ton hơnăm. Tơdroăng tơkŭm tá đông – tây y nếo cho túa pơlât tơƀrê má môi.

Hbrâ mơdât nŭm nheăn ƀă hbrâ mơdât túa ki pơ’lêh chiâng râ dêi nŭm nheăn ƀă y học cổ truyền tơrŭm ƀă y học nôkố hiăng pro pơxúa tơƀrê tung pơla pơlât mâu túa pơreăng rối loạn chuyển hóa, veăng kum pro pơxúa lĕm tơdroăng rêh ối tro tâ ăm ngế ki tro pơreăng.

Tung mâu hơnăm achê kố, kơxô̆ mơngế châi nŭm nheăn dế rế hên ƀă pro chiâng ai tơdroăng châi ki ê môi tiah châi plâi nuih, kơkốu, mâ, troăng veăn ngôa ƀă hên ki ê chiâng tơdroăng tô tuăn rơ-iô má môi dêi tâi tâng kuăn pơlê. Tơdroăng hbrâ vâ hlê ‘na ki xiâm, ki ăm ‘nâi hdrối drêng hiăng tro.

Tơdroăng hbrâ vâ ‘nâi ki xiâm dêi tơdroăng châi ko kum ăm mơngế ki châi rĕng châ ‘nâi xuân môi tiah rah xo tơdroăng vâ pơlât ăm tơtro vâ hbrâ mơdât mâu tơdroăng ki rơ-iô xua pơreăng nŭm nheăn pro. Tơdroăng tơpui tơno ƀă Ƀok thái pơkeăng chuyên Khoa I Phạm Ngọc Liễu, Ngế pơkuâ Ƀơrô Pơkâ - Tơdroăng cheăng, Hngêi pơkeăng Y học pơlât tơdroăng châi ƀă nhâ loăng dêi kong pơlê Dak Lak mơnhên tơ’nôm ‘na tơdroăng châi xuân môi tiah tơdroăng pêi bro vâ hbrâ mơdât nŭm nheăn ƀă pơkeăng nhâ loăng. 

Tiô pơlât ƀă nhâ loăng, xiâm ki lâi pro chiâng châi nŭm nheăn ô ƀok thái pơkeăng?

-Ƀok thái pơkeăng Ngọc Liễu: Tiô tơdroăng pơlât ƀă pơkeăng nhâ loăng , ai hên xiâm ki pro chiâng nŭm nheăn.

Má môi, xua kế kâ ôh tơtro: kâ hên trếo piê, kế ngeăm, ôu lối hên drôu, kâ hên kế hăng ton ah gá tơkŭm ki tô a xiâm pơtok nong, kế ki tô mê tơkŭm ối ton hâi ah ga chôu têa kơ ƀêl ki mơ’no pro chiâng nŭm nheăn .

Má péa nếo, xua ing troăng mơheăm ngôa , tuăn tơmiât, tô tuăn luâ râ ‘na hía xua tơmiât hên chiâng tô tuăn tung tơdroăng rêh ối pro chiâng ‘mêi mâu kế ki vâ pêi cheăng a tung pơtok nong tung châ, gá pro chếo hên mâu têa ki kơƀêl pro chiâng  nŭn nheăn.

Má pái, xua hbrâ mơdât kơ o hiăn lối râ pro ăm kơkốu chiâng tâi ivá pêi cheăng, drêng kơ kốu hiăng châi tiô rơnó pro chiâng chếo têa kơƀêl ki pro chiâng nŭm nheăn.

Mâu tơdroăng ki xiâm tối kơpêng mê pro chiâng rế râ, chiâng ‘mêi ivá pêi cheăng, tơdroăng cheăng dêi mâu klêa, kliâm, pơtok nong tung châ kuăn mơngế, iâ hên kô tơdjâk tơdrêng lơ tơdjâk ton ah a mâu pơtok nong mê. Ƀă tơdroăng ki hmâ hlo cho tô krôk, kô pro chiâng tô hên, xiâm pro lo rơbông a hơpê, kô pro kâ hên, ah kơdroh trếo ki kâi trang chiâng châi kơkốu pro lăm nŭm hên .

-Ô ƀok thái pơkeăng, ki lâi ăm ‘nâi hiăng tro pơreăng mê ƀă mâu tơdroăng ki pro chiâng rơ-iô mơ’nui ah dêi tơdroăng châi nŭm nheăn tâng ôh tá pơlât tơtro?

-Ƀok thái pơkeăng Phạm Ngọc Liễu: Pơreăng nhŭm nheăn hmâ klâ pro mâu túa mê cho: Nŭm nheăn tuýp 1 cho túa nŭm nheăn ki kơ nôm ing inssulin; Nŭm nheăn tuýp 2 cho túa nŭm nheăn ki ôh tá xê ing inssulin ƀă nŭm nheăn  xua ing mơ-êa: Drêng ngế kơdrâi mơ-êa trếo ngeăm tung mơ-heăm tâk hên, drêng hiăng klêi mơhum kuăn mê trếo ngeăm tung mơheăm kô vêh môi tiah hmâ nếo. Laga kố xuân cho ki xiâm pro chiâng ai tơdroăng nŭm nheăn xo ah hmôi.

Ki ăm ‘nâi  hiăng ai tơdroăng châi nŭm nheăn kô ăm ‘nâi hlối: kâ hên, ôu hên, lăm nŭm hên ƀă pro châ rế hrế. Mơngế ki châi kô kâ hên rĕng hêng klêa, ối rơlâi rơlo; ngế ki mê hmôu pơ khăng krôk, tiê rơkong khăng, thĕn a kéa; rĕng kơdroh prêi, tơ’lêi lo thĕn, ƀă tro châi mâu tơdroăng ki ê, mâu tíu kế kâ, kế pâk, tíu ki hbáu a kéa ton nếo prêi; mâ ngăn ôh tá hleăng, rơlâi khăng kơbrĕn, ôh tá tâ klâi.

Tâng ngế ki mê ôh tá râk vế pêi pro tiô tơdroăng pơlât ƀă pơlât oh tá tơtro kô pro chiâng ai mâu tơdroăng châi kơ’nâi kố:

+Pro chiâng châi ‘na mâ: Ngế ki mê kô ôh tá chiâng xáu hlo xua tro rong râ tế bào cho kế vâ mơjiâng chiâng mơheăm mâ.

+Pro chiâng châi ‘na plâi nuih: kô pro kơtêi kơtâu têi, pro mơheăm ôh tá kơtâu tâk troh a ngôa, pơchêh troăng mơheăm, ai hên têa rơmâ tung mơheăm.

+Pro chiâng châ ‘na kơ kốu: tơdjâk troh ivá pêi cheăng dêi kơkốu, kô pro chiâng châi kơ kốu.

+Pro chiâng ‘mêi tung ngôa ai pơreăng châ mot: kô tơ’lêi pro chiâng thĕn a kéa.

-Pâ ƀok thái pơkeăng tối ăm ‘nâi túa pơlât y học cổ truyền cho túa pơlât ƀă nhâ loăng ‘na tơdroăng nŭm nheăn? Tơdroăng rêh ối, kâ ôu dêi mơngế pơkeăng mê ti lâi?

-Ƀok thái pơkeăng Phạm Ngọc Liễu: Troăng pơlât dêi y học cổ truyền vâ tối pơlât ƀă nhâ loăng ‘na tơdroăng nŭm nheăn cho pơlât tŭm tâi tâng xua ngăn châ mơngế cho môi tơdroăng thế ai tŭm tâi tâng. Xua mê, tơdroăng pơlât  ƀă y hok cổ truyền pơlât ƀă nhâ loăng kô pro rĕng lĕm xiâm ki pro chiâng nŭm nheăn. Ƀă mâu ngế ki nŭm nheăn kô ăm ivá cheăng dêi mâu klêa kliâm tro pơreăng. Drêng ngế ki mê mot pơlât a hngêi pơkeăng, mâu ƀok thái pơkeăng kô khăm ngăn nhên tơdroăng châi vâ pơlât ƀă y họk cổ truyền ôu pơlât pơkeăng nhâ loăng. ngăn tiô kơ tơdroăng châi ƀok thái pơkeăng kô pơkâ ăm túa pơlât ki tơtro ƀă tơdroăng châi mê.

Hnê ăm mơngế ki châi kâ ôu tro tơdroăng, ƀă tơdroăng châi ki mê. Hnê ăm mơngế ki châi kâ ôu rêh ối, pơtâp ivá ăm tơ-tro ƀă tơbleăng ăm mơngế ki châi ôu mâu pơkeăng ki vâ mơdêk lĕm tơdroăng châi, môi tiah thế ôu kơchâi hlá plâi mơrâ, hlá chếi xăng, giảo cổ lam, kơxái thìa canh. Nôkố, kơxái thià canh hiăng ai ki vâi pro meăn pŭm tơ’lêi ôu.

‘Na tơdroăng rêh ối, kâ ôu ƀă mơngế ki nŭm nheăn: kal thế tơmâng khât troh 3 tơdroăng, mê cho tơdroăng kâ ôu, tơdroăng pơtâp ivá ƀă tơdroăng ôu pơkeăng. Kố ngăn cho mơhâu pái to chêng ƀă mơngế ki châi nŭm nheăn. ‘Na kâ ôu, mơngế ki nŭm nheăn ôh tá chiâng kâ mâu kế ngeăm ki ai tung xik, xik vâi pro, kơƀăn kĕo, têa ngeăm ai ga. Thế kâ trếo ngeăm ki ai tung plâi. Khăm ngăn mơheăm hlo ai trếo ngeăm vâ kơdroh kâ tơpoăng ăm tơtro. ‘Na tơdroăng pơtâp, mê thế pơtâp 30 phut/hâi vâ ăm kơdroh trếo piê lơ pơtâp 150 phut/môi măng tĭng, lơ 3 hâi/môi măng tĭng.

Ing tơdroăng pơtâp mê kô kum tơdâng tơ’mô, trếo ngeăm ăm mơngế ki châi tamo; ‘Na tơdroăng ôu pơkeăng, ngế ki nŭm nheăn thế rak vế pêi pro tro tiô tơdroăng hnê dêi ƀok thái pơkeăng ƀă ôh tá lôi pơlât.

- Rơkong hnê tối dêi ƀok thái pơkeăng’nâ hbrâ mơdât châi nŭm nheăn?

-Ƀok thái pơkeăng Phạm Ngọc Liễu: Vâ hbrâ mơdât nŭm nheăn, ƀă mâu ngế ki mo dâi tung rơpŏng hngêi ki tơ’lêi châi plâi nuih ƀă châi nŭm nheăn. Ƀă mâu ngế ki hiăng kân hơnăm hiăng hên thế lăm khăm 6 khế 1 hdroh vâ ngăn t5rếo ngeăm tung mơheăm vâ hơ’lêh tơdroăng ôu kâ ăm tơtro. Tâng mơngế ki ai tơdroăng châi nŭm nheăn, ‘mêi tung tơdroăng tơ’mot xik kal thế pơ’lêh tơdrêng ing apoăng vâ séa ngăn tơdroăng châi nŭm nheăn xo ah hmôi.

Ƀă mơngế ki châi nŭm nheăn, vâ hbrâ mơdât lơ pro chiâng châi ki ê dêi mơngế ki châi thế khăm ngăn nhên vâ ‘nâi trếo ngeăm tung châ, kơtêi kơtâu ti lâi ƀă tơdroăng ‘mêi ki ê . Pái tơdroăng mê mơngế ki châi nŭm nheăn kal thế pêi pro tro cho kâ trếo kơhiâm tro tơdroăng, pơtâp ivá ƀă ôu pơkeăng tro tiô hnê tối dêi ƀok thái pơkeăng.

-Mơnê ƀok thái pơkeăng!