Tiô riân ngăn dêi Khu tơrŭm ngăn Ŭm tung châ Lâp plâi tơnêi, hnăm 2020 a Việt Nam, kơxô̆ ngế tro pơreăng ŭm tung châ ki nếo tâk troh 9 râ (ối má 90/185 tơnêi têa) ƀă kơxô̆ ngế hlâ xua ŭm tung châ tâk 6 râ (ối má 50/185 tơnêi têa) tâng pơchông ƀă tơdroăng chêh xo hơnăm 2018. Tiô riân ai 182.563 ngế tro ki nếo ƀă 122.690 ngế hlâ xua ŭm tung châ. Hmâ 100 rơpâu ngế mê ai 159 ngế châ tối cho tro ŭm tung châ ƀă 106 ngế hlâ xua ŭm tung châ. Maluâ kơxô̆ ngế hlâ hên la pơreăng ŭm tung châ tâng rĕng châ ‘nâi, kơxô̆ ngế pơlât prêi gá hên. Tơdroăng ki hbrâ rơnáu séa ngăn vâ rĕng châ ‘nâi túa pơreăng ŭm tung châ kô kum ăm tơdroăng pơlât tơƀrê hên tâ ƀă kơxô̆ liăn ‘no iâ tâ.

Pakĭng khăm ngăn, tơdroăng ki hlê plĕng mâu túa ki mơhno ăm ‘nâi xua pơreăng ŭm tung châ pro kô kum ngế ki tro pơreăng rĕng troh a mâu tíu khăm pơlât vâ châ khăm ngăn tối teăm tơdrêng ƀă ai troăng pơlât tơtro. Pơreăng ŭm tung châ, maluâ tiô kơlo ki mot tung châ chăn – troăng mơheăm – troăng hveăn tơ’lêi, lơ tơdjâk troh tâi tâng châ mê mơni kô bro ăm mâu tơdroăng ki mơhno ăm ‘nâi tơdâng môi tiah kơdroh ki hngăm ôh tá ‘nâi xiâm kối, rơlâi rơlo tung châ, châi tamo ton hâi khế, tơdroăng ki tơdjâk troh ôu kâ, êak nŭm, êi lơ lo ki po pom  a kéa, kơ-o ton hâi khế ƀă hên ki ê rơtế ƀă hên tơdroăng ki ê.

Chiu châi heăng xua pơreăng ŭm tung pơtok nong, lối môi hơnăm hdrối, ngế ki tro pơreăng Lê Thị N. (ối a bêng Ea Tam, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột) hiăng tơkâ luâ môi rôh pâ ƀă 7 hdroh hoă trĭ pơlât pơreăng. Tiô nâ Nhị, vâ ôh tá tơmâng, ôh tá lăm khăm vâ ‘nâi ƀă rĕng pơlât mê hmôu pơ ối a hngêi roê pơkeăng ôu, liăn tâi la pơreăng ôh tá prêi, chiâng ôh tá châ ‘nâi túa ki châ pơlât apoăng vâ pơlât pơreăng, drêng châi luâ râ ôh tá kâi chiu xếo mê nếo lăm hngêi pơkeăng pơreăng hiăng râ ôh tá chiâng pơlât prêi xếo.

Lê Thị N. tối:

“Á hmâ châi, lăm khăm, lăm a hên hngêi pơkeăng, troh rôh má 4 nếo ‘nâi tro pơreăng, tối á tro ŭm tung châ hneăng ki hiăng râ. Pơla hdrối kố nah á hiăng poê tơdế pơtok nong, 8 to ki po pom tung mê ai môi to hiăng kân, râ. Mâu ƀok thái pơkeăng ai tối kuăn pơlê pin hmâ pêi cheăng troh drêng châi tamo ôh tá kâi pêi cheăng xếo mê nếo lăm khăm drêng mê pơreăng hiăng a rôh ki râ ôh tá kâi pơlât prêi xếo.

Nôkố, kuăn ‘nĕng tung hngêi bô bố châi tamo klêi mê lăm a hngêi pơkeăng xup ngăn, séa ngăn pơreăng ŭm tung châ vâ ‘nâi tơdroăng châi tamo. Á xuân pơchân rêm ngế pin drêng tâ mâu tơdroăng ki klâi ‘lo mê athế lăm hngêi pơkeăng. Tơná á xuân lăm khăm pa kong, xo pơkeăng ôu, roê klô̆ng trĭng, ôu tŭm mâu tơdroăng ki vâi hnê la ôh tá hlo chía, mơ’nui ‘nâi pơreăng ŭm tung châ hneăng ki má mơ’nui.

Á pơlât a hngêi gá chiâng tiah kố, xuân hiăng tâi hên liăn ngân, kế tơmeăm, liăn roê klô̆ng trĭng, têa kơdruâ lối rơtuh liăn 1 lit la xuân ôh tá chía”.

Drêng tối troh ŭm tung châ ki hên rêm ngế kô tơmiât troh mê cho tơdroăng ki hlâ ăm ngế ki tro pơreăng. Tơdroăng kố cho lo ing tơdroăng ki ai khât ‘na kơxô̆ ngế hlâ xua túa pơreăng kố gá hên. Xuân ing tơdroăng ki ŭm tung châ châ ngăn cho túa pơreăng ki rơ-iêo, athế rĕng ‘nâi rế tro. Laga, drêng hlo mâu tơdroăng ki tâ hlo tung châ ki hlo nhên tâ mê pơreăng hiăng troh ki má mơ’nui.

Nâ Nguyễn Thị L. ối a bêng Thống Nhất, pơlê kong krâm Ƀuôn Hồ, kong pơlê Dak Lak, tối:

“Hdrối nah, kơnốu á hmâ ôu hât ƀă hmâ kơ-o, á xuân tơmiât gá kơ-o xua ôu hât la klêi kơ’nâi lăm xup um hên hdroh a hngêi pơkeăng mê vâi tối xôu gá lĕm, ôh tá ai klâi. Klêi mê, gá kơ-o hên, châ hrế, mê rơpŏng hngêi djâ lăm pơlât a hngêi pơkeăng pơlât xôu mê hlo xôu gá bông,ai ki kơƀêl hên mê athế pâ nội soi vâ hrik xo ki kơƀêl. Klêi mê xup CT hlo ai êi. Ivá gá ôh tá prêi, hrế, ôh tá vâ kâ, prôk lăm xơpá, hâ a nuih, ôh tá kâi hiâm, hrế, á tơmiât xua gá ôu hât hên mê kơ-o, ôh tá tơmiât troh pơreăng ŭm ‘na xôu.

Á pơchân mâu ngế ki lâi hmâ ôu hât mê athế pơtê lôi, ai mâu tơdroăng ki hlo kơ-o hên mê athế rĕng lăm xup CT vâ pơlât pôi tá lôi ton môi tiah á mê hiăng hrá, drêng ‘nâi cho hiăng a rôh má 4 ôh tá kâi pơlât xếo”.

A Dak Lak, mâu ngế ki ŭm tung châ dế hlo rế hía rế hên. Tiô riân dêi Hngêi Pơkeăng kân Kơpong Tây Nguyên ăm hlo, hơnăm 2020, hngêi pơkeăng pơlât ăm lối 5.600 ngế ŭm tung châ. Hơnăm 2021, kơxô̆ ngế ŭm tung châ hiăng tâk troh 6.795 ngế. Tung mê, mâu pơreăng ŭm tung châ ki hmâ trâm má môi cho kliâm, xôu, tôu, pơtok nong ƀă ŭm tiền liệt tuyến. Ki rơhêng vâ tối akố cho kơxô̆ ngế tro ŭm tung châ ôh ti xê to tâk hên mê dế rế hía rế hlo hên a mâu hơnăm ối nếo. Malối cho ŭm ‘na kliâm, tôu ƀă ŭm troăng klêa.

Ƀok thái pơkeăng CKI Nguyễn Viết Luân, Kơvâ Ung bướu, Hngêi pơkeăng kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Ŭm tung châ cho pơreăng ki ‘mêi dêi tế bào, pro ăm tế bào rế kân ôh tá kâi hbrâ mơdât bro tơdroăng ki chiâng rế tâ tú troh a mâu tíu ki ê tung châ ing troăng mơheăm. A tíu ki tế bào kô chiâng kân tiô túa ki ôh tá kâi hbrâ mơdât, bro ăm tíu ki mê ôh tá chiâng vâ pêi cheăng. Drêng tíu ki êi mê rế kân gá kô lân troh mâu tíu ki ê ƀă bro ‘mêi ăm mâu mô ki tâ tá mê.

Drêng mâu tế bào ŭm tung châ hiăng lăm bro ‘mêi kô bro ai mâu tíu ki bro ki nếo. Tế bào ŭm tung châ bro mơdât mâu troăng mơheăm ki kân, mơdât troăng hiâm, troăng kâ dêi ngế ki tro pơreăng, pro troăng mơheăm chiâng tơkâ, mâu tíu hbáu ki kŭn xuân chiâng vâ bro chiâng lo mơheăm ôh tá chiâng xôe, bro ngế ki tro pơreăng mê kơdroh hệ miễn dịch, ôh tá ai ivá kâi trâng vâ hbrâ mơdât mâu pơreăng ki ê”.

Ŭm tung châ chiâng tơdroăng xâu rơ-iêo ‘na châi tamo ăm kuăn pơlê tung lâp plâi tơnêi, túa pơreăng kố hiăng bro lối rơtuh ngế hlâ rêm hơnăm. Laga, ŭm tung châ cho túa pơreăng ki mơni kô kâi pơlât prêi tâng rĕng ‘nâi a rôh ki apoăng ƀă teăm pơlât tơdrêng. Séa ngăn pơreăng ŭm tung châ kum pin châ ‘nâi pơreăng ối a hneăng ki xiâm, klêi kơ’nâi drêng tá hâi hlo mâu tơdroăng ki mơhno tối a châ.

Tơdroăng ki rĕng châ ‘nâi ƀă pơlât xuân kum ăm ngế ki tro pơreăng ôh tá tro mâu tơdroăng ki châi heăng ‘na hiâm mơno. Pakĭng pơlât a hneăng ki apoăng kô ôh tá ‘no hrê hên liăn ngân ăm ngế ki tro pơreăng. Xua mê, tơdroăng séa ngăn ŭm tung châ cho tơdroăng ki athế pêi ƀă mâu ngế ki mơni kô tơ’lêi tro pơreăng ŭm tung châ.

Nôkố mâu ngế tro ŭm tung châ dế rế hên, tung mê, tâi tâng mâu ngế ki châ ‘nâi tơná tro ŭm hiăng a rôh má mơ’nui pá tung tơdroăng pơlât hlối tâi liăn hên ƀă iâ hlo tơƀrê. Vâ kum pó vâi krâ nhŏng o ‘nâi tơ’nôm ‘na pơreăng ŭm tung châ, ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng mê ai tơpui ƀă ƀok thái pơkeăng Chuyên Khoa I Nguyễn Viết Luân, kơvâ Ung bướu Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.  

Ƀok thái pơkeăng tối ăm ‘nâi xiâm ing lâi pro chiâng ŭm tung châ ?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Viết Luân: Ki xiâm pơreăng ŭm klâ 2 khu. Khu ki xiâm a ngâ châ ƀă khu ki tung châ. Khu ki xiâm pro chiâng ŭm hlo pa kong châ mê xua ing tíu pin rêh ối, ing kế kâ pin kâ gá mot tung châ, mâu tơdroăng tơdjâk ing eăng trâ UV kô pro chiâng ŭm a kéa, mâu rôh pin a chê ƀă trếo phóng xạ, trâm xía vâ xua ƀom, trếo tik nik, achê ƀă tiâ X xuân pro tâk ki tơ’lêi chiâng ŭm.

Mâu ngôi on ing trếo ‘mêi, ing têa ‘mêi ki mơ’no, mâu trếo hoă hok ing hngêi kơmăi ƀă malối cho ngôi hât cho môi tung mâu tơdroăng ki pro chiâng hên túa ŭm. Tung ngôi hât ai lối 70 túa trếo ki pro chiâng ŭm ƀă cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm pro ai 15 túa ŭm ki pơrá phá, pakĭng ŭm xôu ối ai ŭm tơxui krôk, ŭm tung dế rơkong, tung troăng nŭm, troăng klêa, ŭm troăng nŭm, ŭm tô.

Pakưĭng mâu tơdroăng ki xiâm tối kơpêng, kâ trếo kơhiâm ôh tá tro, lối piê iâ pơtâp ivá  xuân cho môi tung mâu tơdroăng pro chiâng ŭm. Kâ ôu lối hên trếo piê, iâ kâ mâu kơchâi hơpê kơchâi hlá, pôm plâi xuân cho ki xiâm pro chiâng ŭm tung klêa kliâm.  Mâu kơchâi kâ ki pro chôu, kơchâi kâ xăng po ƀă mâu kế kâ ki ai trếo Nitrosamin kô tơ’lêi pro chiâng ŭm a krôk, a tung pơtok nong. Mâu alâi plâi pôm ki hiăng ŭm, hiăng phôk ai trếo ‘mêi Amatoxin cho trếo ‘mêi ki pro chiâng ŭm kliâm.

Pakĭng mê dâng 20% mâu ngế tro êi rơtốu xuân chiâng pro ŭm. Pơtih ŭm kliâm tơdjâk troh êi kliâm siêu vi B, C, virus ki pro êi pơxiâm lo a mơngế môi tiah HPV pro tơ ‘lêi chiâng ŭm a xiâm tíu vâ ai kuăn a mâu vâi kơdrâi, mâu xoắn khuẩn pơreăng ki ku kŭn tơvó, vi khuẩn HP… Pakĭng mê, xua hơnăm hiăng hên, ing gen, ai dâng 5-10% pơreăng um xua tâ tú ing mơ-eăm hdroâng hdrê.

-Drêng pơlât ŭm tung châ, mâu ngế ki mê kal tơtrŏng mâu tơdroăng ki klâi ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Viết Luân: Drêng ‘nâi tơná hiăng tro ŭm tơná ngế ki mê ƀă mâu ngế tung rơpŏng hngêi chiâng xâu, tô tuăn. Laga, nôkố tơdroăng pơlât tro ŭm hiăng ai hên túa pơlât ƀă kih thuât ki rơkê nếo nôkố, kô kâi pơlât tơniăn mê drêng tâng tối hiăng tro ŭm ngế ki tro ƀă mâu ngế tung rơpŏng hngêi pôi tá tô tuăn, rak tuăn ngôa tơniăn, ối hmếo pơ ro. Mê cho ki xiâm ki kal ƀă thế rak vế pêi pro tro tiô tơdroăng hnê, pơkâ pơlât dêi ƀok thái pơkeăng. Kal thế tơtrŏng, hdrối vâ pơlât châ chăn thế mo lĕm ƀă tơdroăng rak vế ivá mo lĕm, kâ ôu hên trếo kơhiâm, pôi tá ôu hât, pôi tá ôu drôu biêr.

Tung pơla pơlât, hóa trị, xá trị, ngế ki tro pơreăng mê  kô ai mâu tơdroăng tro châi tamo môi tiah tơngê xua kơdroh mơheăm, lo hêa, kal thế ôu hên têa, mê thế kâ kế ki hên têa, kế rơpâ vâ tơ ‘lêi lăm dếi, kâ tô, ôu chên, xếo kŏng krúa  lĕm hdrối vâ kâ kế pôi tá ăm châ êi rơtốu. Klêi pơlât, ngế ki tro ŭm mê kô vêh lĕm, ngế ki mê kal thế kâ ôu trếo kơhiâm tơtro, pôi tá piê luâ râ ƀă athế rak vế pêi pro tro hâi khế vêh lăm khăm thế lăm khăm tiô rơnó tiô thái pơkeăng hiăng tối vâ ai tơdroăng pơlât ngăn í vá ăm i tro.

Ƀok thái pơkeăng hôm ai tơdroăng hnê tối klâi kơ kuăn pơlê vâ pôi tá lôi hâi khế mêa tung tơdroăng pơlât ŭm tung châ?

Ƀôk thái pơkeăng Nguyễn Viết Luân:  A hiăng trâm hên ngế klêi tâng tối tro ŭm vâi xâu, tô tuăn, po ngăn măng tí tăng ‘nâi mâu tơdroăng ki chêh ôh tá xê khât, xúa kâ ôu mâu pơkeăng ki hâi châ Khu xiâm ngăn pơkeăng ăm phêp, hâi châ khu tơrŭm ngăn pơkeăng Lâp plâi tơnêi mơnhên. Troh drêng ngế ki mê vêh khăm a hngêi pơkeăng hiăng châi râ ó, ôh tá ai rôh ki châ pơlât prêi xếo.  Xua mê, á hnê tối ăm mâu ngế ki ai tơdroăng châi, kuăn pơlê pin thế lăm khăm tiô rơnó vâ rĕng châ ’nâi, teăm pơlât prêi.

Nôkố ŭm tung châ ôh tá xê cho pơreăng ki ti kâi pơlât prêi, hiăng ai hên túa pơlât ƀă pơlât prêi lĕm, tâng ngế ki lâi tro pơreăng ŭm thế lăm troh a hngêi pơkeăng khăm, vâ châ ƀok thái pơkeăng chuyên khoa khăm ngăn, tối tơdroăng châi vâ ai troăng pơlât tơtro, rak vế pêi pro tro tiô ƀok thái pơkeăng pơlât hnê ah pơlât kô tơ ƀrê tâ, vâ ngế ki châi tamo mê ôh pá tâ châi xếo, ki tơdjâk troh tơdroăng ŭm  dêi ngế ki mê.

-Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi pro ti lâi vâ hbrâ mơdât pơreăng ŭm tung châ?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Viết Luân: Tiô hnê tối dêi Khu hbrâ mơdât tro ŭm châu Âu, 40% ngế tro ŭm kô chiâng hbrâ mơdât hdrối. Hbrâ mơdât ƀă tơdroăng kâ ôu tro tơdroăng, kâ hên mâu kơchâi hơpê, kơchâi drêh, plâi nếo klêi krí, kế ki hên hơ’nhon, iâ trếo piê, kâ iâ tê hơ’nêh mâm chu, ro, í pêap, thế kơhnâ pơtâp ivá rêm hâi, pơtâp ki iâ gá 30 phut tung môi hâi.

Râk vế dêi châ piê gá krâ kơvâ, pôi tá lối piê, xua piê cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm pro chiâng ŭm tung châ. Pakĭng mê pôi tá ôu hât, pôi tá ối achê ngôi hât, ngôi on. Drêng hiăng ‘nâi tăng ‘no ki xiâm, mâu tơdroăng pro chiâng êi rơtốu kô pro chiânng ŭm mê thế hbrâ mơdât. Mâu ngế tro châi tơmo, kuăn pơlê kal thế ‘nâi tiah kố ŭm kô chiâng pơlât tâng rĕng ‘nâi mê mâu ngế ki dế tung hơnăm tơ’lêi tro ŭm lơ hiăng luâ 40 hơnăm thế lăm khăm dêi châ vâ rĕng châ ‘nâi pơreăng ŭm tung châ a rôh ki pơxiâm vâ teăm pơlât prêi lĕm.

Mâu pơreăng ŭm hiăng ai vaccine hbrâ mơdât môi tiah êi kliâm siêu vi B, C, vaccine HPV hbrâ mơdât ŭm a tíu mơjiâng kuăn ƀă hía hé mê thế pâk vaccine ki mê vâ kơdroh tro ŭm tung châ.

-Mơnê kơ bbok thái pơkeăng !