Pơreăng kơ-o lo mơheăm châ klâ pro 2 túa: kơ-o hiăn êi xôu ƀă kơ-o hiăn pa kong xôu. Kơ-o hiăn êi xôu cho drêng ngế ki tro pơreăng kơ-o hiăn êi xôu – troăng hiâm, cho túa pơreăng kơ- o hiăn ki hmâ hlo hên má môi (châ 80 – 85% tung tâi tâng kơxô̆ ngế tro pơreăng). Kơ-o hiăn pa kong xôu cho pơreăng kơ-o hiăn gá pro tơdjâk troh pa kong xôu môi tiah: kơtôu xôu, pu pli, a pơtok, a troăng nŭm, tiêt niệu, kéa, kơxêng, kơkóu, kơtôu ngoâ, plâi nuih ƀă hên ki ê.

Tiô tối tơbleăng dêi Hngêi pơkeăng pơlât êi xôu Dak Lak, hơnăm 2021, hngêi pơkeăng hiăng pơlât ăm 174 ngế tro pơreăng kơ-o hiăn pa kong xôu, kơxô̆ ngế tro pơreăng 25% tung tâi tâng mâu ngế tro pơreăng kơ-o hiăn; hơnăm 2022 ai 213 ngế, châ 23%. Tiah mê, hmâ 10 ngế tro pơreăng kơ-o hiăn mê ai 2 troh 3 ngế tro tâ pơreăng kơ-o hiăn pa kong xôu.

Tiô mâu ƀok thái pơkeăng chuyên khoa, pakĭng mâu tơdroăng ki hmâ hlo dêi pơreăng kơ-o hiăn mê pơreăng kơ-o hiăn pa kong xôu ối ai mâu tơdroăng ki ăm tơ’lêi nhôm ƀă mâu túa pơreăng ki ê, môi tiah cho kơ-o hiăn hveăn – kơxêng – kóu kơxêng. Hên ngế ki tro pơreăng tơmiât dêi tơná tro châi kơxêng kóu, lăm pơlât a hên tíu ôh tá prêi, drêng châ mơnhên tro tơdroăng chai mê pơreăng hiăng a hneăng ki mơ’nui hiăng râ, xơpá vâ pơlât.

Môi tiah tơdroăng châi tamo dêi jâ Lý Thị Đ. (66 hơnăm) a tơring Ea Kar, kong pơlê Dak Lak cho môi ngế ki châ pơtih. Jâ Đ châi kóu krâng hiăng to lâi hơnăm kố la xua ôh tá vâ tơmâng tối dêi châi kóu kơxêng cho tơdroăng ki hmâ trâm dêi mâu ngế ki hiăng krâ mê ôh tá tơmâng troh khăm pơlât. Klêi kơ’nâi Têt Lo hơnăm nếo 2023, jâ Đ châi ó khât mê rơpŏng hngêi djâ troh a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên vâ khăm ƀă châ hngêi pơkeăng thế lăm troh a hngêi pơkeăng Chợ Rẫy, pơlê kong kân Hồ Chí Minh.

Akố, jâ châ vâi tối cho tro pơreăng kơ-o hiăn kơxêng-kóu ƀă thế pơlât a kong pơlê. Pơlât a Hngêi pơkeăng pơlât êi Xôu kong pơlê Dak Lak hiăng châ vâ chê 1 khế xua hrá mot pơlât, tơdroăng ki châi a kóu hiăng râ mê ivá jâ Đ hrá vâ prêi lĕm, a krâng hlo êi kân, ôh tá chiâng prôk lăm.

O Triệu Văn D., cháu peăng kuăn kơnốu jâ ăm ‘nâi:

“Drêng hlo jâ châi chêng mê nôu pâ thế jâ ối a hngêi pơtê pôi tá pêi cheăng xếo la jâ ôh tá vâ hmâng. Pakĭng châi chêng mê jâ ối kơ-o nếo. Ivá jâ ôh tá pá hro, nếo kơtăn kố 3 khế jâ xuân ối lĕm prôk lăm ối tiah hmâ la nôkố ôh tá kâi prôk lăm xếo, tơbrê, ôh tá kâi hiâm, bu ối to môi tíu, ôh tá chiâng prôk lăm xếo”.

Kơtăn kố 3 khế, drêng dế pro kŏng nhân pơchoh hmân ếo a Bình Dương, nâ O Mi (28 hơnăm) hlo lo po pom a rơnŏng, la ôh tá tâ châi la tung châ hlo tơbrêi rơlâi ƀă tro tơngê iâ a kơxê. Klêi kơ’nâi to lâi ôu pơkeăng kơdroh tơngê la ôh tá chía, nâ troh a Hngêi pơkeăng Ung bướu pơlê kong kân Hồ Chí Minh khăm ƀă châ tối cho tro pơreăng kơ-o hiăn hạch. Nâ O Mi tô tuăn khât xua tá hâi tâng ‘na túa pơreăng ki kố.

Klêi kơ’nâi châ rơpŏng hngêi mơhnhôk vêh a hngêi pơlât, nâ hiăng troh a hngêi pơkeăng pơlât êi xôu Dak Lak. Troh nôkố klêi kơ’nâi 3 măng tĭng pơlât a hngêi pơkeăng, ivá nâ hiăng chía ƀă hiăng châ pro mơ-éa lo ing hngêi pơkeăng.

Nâ O Mi ăm ‘nâi:

“Apoăng hlo lo po pom bu kŭn xo la ôh tá châi, klêi mê gá rế kân mê á chiâng tơngê ‘na kơxê, klêi mê á mơni gá hiăng râ hmâ a 10 chôu kơxo á tơngê, hâi ki lâi xuân tơngê a chôu ki mê. Á roê pơkeăng ôu, rêm hâi ôu 2 pŭm. Á tơmiât cho tơngê tiah hmâ xo mê á ối mơ-eăm lăm pêi cheăng”.

Pơreăng kơ-o hiăn pa kong xôu xuân ai mâu tơdroăng ki mơhno ăm ‘nâi môi tiah pơreăng kơ-o hiăn êi xôu mê cho: kơ-o ton lối 2 măng tĭng (kơ-o ai kơhêa, kơ-o lo mơheăm). Pakĭng mê ối ai mâu tơdroăng môi tiah: Hrế, ôh tá lŏn kâ kế, tơbrêi, rơlâi; tơngê iâ a kơxê; lo têa kơxôu a kong măng; châi a nuih, drêng ‘nâ ôh tá kâi hiâm.

Pơreăng tâ tú ki hên cho ing troăng hiâm. Ngế ki lĕm kô tro pơreăng tâng hrik xo vi khuẩn kơ-o hiăn ing hyôh. Pơreăng kơ-o hiăn lơ kơ-o hê̆n pa gong xôu, tâng rĕng châ ‘nâi, rĕng châ pơlât ƀă pêi pro tro tơdroăng pơkâ mê kơxô̆ ngế pơlât prêi kô hên, lối 90%.

Môi tiah hiăng tối, pơreăng ko o hiăn êi xôu nôkố hâi ai hên ngế ‘nâi, tơ’lêi nhôm ƀă pơreăng ki ê ah chiâng pá pơlât, pơlât ôh tá kâi prêi. Xua mê, rêm ngế kal tơmâng khât dêi ivá tơná, hbrâ ăm tơná hlê ‘na pơreăng mê vâ rak vế dêi ivá ăm tơná, rơpŏng hngêi ƀă kuăn pơlê. Ƀok thái pơkeăng Rmah Lương, Kăn phŏ pơkuâ hngêi pơkeăng pơlât xôu Dak Lak tơpui tơno ‘na tơdroăng mê ing tơdroăng kơ êng a kơ’nâi kố:

-Ô ƀok thái pơkeăng! Mâu tơdroăng kơ o hiăn pa kong xôu ki lâi hmâ trâm hlo ƀă châ pơlât a hngêi pơkeăng nôkố?

Ƀok thai pơkeăng Rmah Lương: Pơreăng kơ o hiăn pa kong xôu ai hên túa, hmâ trâm hlo pơlât a hngêi pơkeăng, má môi cho lo pa kong xôu xua kơ o hiăn, má péa kơ o hiăn xua lo pơ pom, má pái xua kơ o hiăn tơdroăng châi kóu kơxêng, kơ o hiăn ing troăng nŭm, kơ o hiăn tơdroăng châi kơtôu ngoâ. Ki xiâm chiâng kơ o hiăn xua ai pơreăng ki pro kơ o hiăn.

‘Na tơdroăng tối pơreăng, ki xiâm pro chiâng kơ o hiăn  a êi xôu ƀă kơ o hiăn pa kong xôu cho môi tiah  dêi rơpó la ƀok thái pơkeăng vâ ‘nâi kơnó tối nhên pơreăng cho tơdroăng xơpá tâ. Má môi, xua mâu hngêi pơkeăng iâ tơmâng troh xiâm ki tâng tú chiâng pơreăng apoăng dêi tơdroăng châi mê, má péa, ăm ‘nâi apoăng dêi kơ o hiăn pro êi xôu hmâ ăm ‘nâi nhên tâ mê cho kơ o ton hâi, ai têa kơhêa, xiâm kơ o pa kong xôu ôh tá ăm ‘nâi, gá môi tiah têa kơƀêl lêm xôu xua kơ o hiăn. 

Rôh apoăng ngế ki mê tâ ối ôh tá xôk, kơ’nâi mê têa kơƀêl hên tâ pá kâi hiâm mê nếo lăm khăm. Tơdroăng mê pro ăm mâu ƀok thái pơkeăng ki ôh tá rơkê ‘na kơvâ pơlât xôu iâ ngăn tơdroăng mê. Ƀă mâu ngế ki tiah mê, ƀă hngêi pơkeăng chuyên khoa cho hmâ pơlât tơdroăng châi ki mê  bố xup X-Quang lơ siêu âm kô hiăng châ ‘nâi hlối, têa kơƀêl pa kong xôu bú iâ. La tâng pơlât a hngêi pơkeăng ki lâi ôh tá ai kơmăi xup X-quang lơ siêu âm mê bú nhôm cho  kơ o ki hmâ tê.

-Kơ o hiăn pa kong xôu tơ‘lêi nhôm ƀă pơreăng ki ê. Tiah mê pro ti lâi vâ ‘nâi nhên tro kơ o hiăn pa kong xôu ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thai pơkeăng Rmah Lương: Nôkố, kơ o hiăn châi kóu kơxêng cho tơdroăng châi ki tơ’lêi nhôm má môi ƀă mâu tơdroăng châi kóu kơxêng tơdjuôm. Pơtih kéa hveăn a xơtếo, hveăn troăng kơxêng miâ, kóu kơxêng plâu, kốu krâng… Mâu tíu ki mê, mâu ngế ki kơxêng miâ rế ôh pá krá hmâ nhôm. Xua mê, drêng lăm khăm bú hmâ tâng tối êi troăng kơxêng miâ, huăn kơ xêng miâ ku kŭn.

Tơdroăng pơlât sap 1-2 hơnăm ôh tá kâi prêi ƀă xup phim nếo ăm hlo tro êi châi xua ing kơ o hiăn kóu kơxêng. Ƀă drêng pâk ngăn xo ki kơƀêl dêi kóu kơxêng vâ séa ngăn mơheăm nếo ‘nâi nhên xua kơ o hiăn. Xua mê, ‘nâi nhên kơ o hiăn pa kong xôu kô pá vâ pơlât ƀă mâu hngêi pơkeăng ki ôh tá ai tŭm tơmeăm vâ khăm ngăn nhên.

A Hngêi pơkeăng pơlât êi xôu tâng pơlât sap 1-2 măng tĭng ki hên gá pá xôp 1 khế, ôu pơkeăng kơdroh châi la ôh tá hlo tơbrê, tro rong pa kong ôh tá kâi pơ’lêh, xup X-quang ôh tá hlo pơ ‘lêh mê thế tơchĕng troh cho tro kơ o hiăn.

-Tâng kơ o hiăn pa kong xôu ôh tá châ ‘nâi ƀă pơlât ôh tá teăm tơdrêng mê kô pro chiâng châi tơdroăng klâi?

Ƀok thai pơkeăng Rmah Lương: Tâng hrá châ ‘nâi kô pro ăm chiâng ai tơdroăng châi ki ó, má môi cho kơ-o hiăn kơtôu ngôa, má péa kơ-o hiăn châi kơxêng miâ. Xua vi khuẩn pro kơ-o hiăn mê hiăng kâ ‘nhiê kơxêng ƀă kô bro rơpâ kơxêng miâ, ah pro chiâng ôh tá tơdrăng ôh tá chiâng prôk, chiâng pá ăm on veăng rơpŏng hngêi ƀă pơlê pơla. Tâng kơ o hiăn a kơtôu ngôa, mơhé rĕng châ ‘nâi tâ iâ hên xuân tơdjâk troh ngế ki kơ o, tâng ôh tá râ kô pro kôk iâ, tâng ó kô chiâng chiên tâk, chiâng kôk.

-Nôkố tơdroăng pơlât kơ o hiăn pa kong xôu môi tiah lâi ô ƀok thái pơkeăng! Ƀă pơreăng mê kal hbrâ mơdât ti lâi ?

Ƀok thai pơkeăng Rmah Lương: Tiô tơdroăng pơlât nôkố dêi khu xiâm ngăn pơkeăng mê pơlât kơ o hiăn êi xôu ƀă kơ o hiăn pa kong xôu ôh tá phá klâi dêi rơpó, bú phá a hâi khế pơlât tê. Pơtih kơ o hiăn êi kơtôu ngôa, kơ o hiăn xúa châi kóu kơxêng lơ kơ-o hiăn ing péa kơ koan tơngi klêng mê hâi khế pơlât kô ton tâ, ‘nâ 12 khế, tâng kơ-o hiăn êi xôu pơlât bú 6 khế tê. Tá kơ-o hiăn êi po pom xuân pơlât ton 12 khế. Xua hâi khế pơlât ton mê hên ngế ki kơ o chiâng ôh tá kâi chiu ah chiâng lôi tơdế rá.

Pơkeăng pơlât kơ o hiăn thế tơkŭm ƀă ki iâ gá 2 túa pơkeăng tơngi klêng, drêng ôu pơkeăng kô tơbrêi mê ngế ki kơ o chiâng ni.  Xua mê, ngế ki kơ o thế mơ-eăm ‘nâng tung pơla pơlât.

Hbrâ mơdât kơ o hiăn êi xôu ƀă kơ o hiĕn pa kong xôu gá môi tiah dêi rơpó. Hbrâ mơdât ki tơƀrê cho thế pâk pơkeăng mơdât kơ o hiê̆n BCG ăm hdrêng tung pơla 1 khế apoăng klêi kot mâ. Pakĭng mê, drêng hlo nhôm kơ o hiăn thế lăm khăm, ƀok thái pơkeăng ngăn ‘nâi tơdroăng châi ƀă pơlât teăm tơdrêng kô ví ki tâ tú troh mâu ngế tung rơpŏng hngêi ƀă kuăn pơlê.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!