Prôk tâ tá thôn Mang Deang, cheăm Đăk Long, tơring Kon Plong lăm troh ulâi xuân trâm hlo tơdroăng tơkêa pêt reăng kong hngíu. Drăng ki re\ng châ ‘nâi, mê cho, ôh tá xê kơdrum reăng ki ngiât le\m, mê cho hơpăm, hơkôp ki hiăng tơ’nhê [ă tơnêi môi tiah dế tro kuăn mơngế tăm nâ, hvât hve\ng lôi. Péa pâ troăng mot tung pơlê Tu Drâng xuân môi tiah a pơlê ki ai 37 rơpo\ng rêh ối, hdrối nah cho kong ilâng [ă kong loăng hngó ki pêt mơjiâng nôkố pơrá hiăng chiâng tơnêi dêi tơdroăng tơkêa bro. La bu ai tơdroăng, kong ga hiăng hía tâi tâng, la tơdroăng ki vâ pêt răng, kơchâi ai to lâi ngế tê ki pêi pêt.

Tơkêa bro mơjiâng chiâk deăng pêt kơchâi reăng Kon Tum Bellest

Tơdroăng tơkêa bro tơbăng chiâk ki kân rơdâ pêt kơchâi plâi pôm a kong ki hngiú vâ mơ’no tê kế tơmeăm ngi kong têa vâi ê, hnối ai păn tá mơnăn dêi Ko\ng ti pêi cheăng tiô rơnó Kon Tum Bellest a kơpong kong 486 [ă 487 cho ki xiâm dêi túa pêi tiô tơdroăng tơkêa bro ko kân t^ng ku\n, lơ ai túa tối tiah ê, drêng pơxiâm pro nah kân krip klêi kơ’nâi mê, lôi lế, hvât hve\ng lôi xo xo.

Ối a kopong ki tơniăn le\m tung tơnêi kong kế tâk troh a 105ha, tơdroăng tơkêa bro kố hiăng pơxiâm po a khế 4 hơnăm 2015 ai tơnêi tíu ki rơdâ lối 67 rơtal liăn xua 3 khu ki ki ‘no liăn mơ’no dêi Việt Nam, New Zealand [ă Hàn Quốc pêi pro. Tâng lơ tro tơdroăng ki hiăng tơkêa, tâi hơnăm kố rêm hơnăm ing khu ngăn ‘na chiâk deăng akố kô mơ’no tê ai 45 ta#n kơchâi, plâi pôm; 1 rơpâu 200 ta#n plâi yâu [ok [ă 13 rơpâu 200 chu kăn, chu kriếo ki tê hơ’nêh.

Tơkêa bro pêt rak loăng pơkeăng [ă kơchâi reăng kong hngiú ki rơdâ 24 ha

Laga, bu ối ôh tá luâ pá 1 khế nếo tơdroăng tơkêa bro kố hiăng tâi liăn vâ mơ’no pêi pro, laga, mâu tơdroăng ki klâi ki khu mơdró kâ kố hiăng chiâng pêi ga nếo cho vâ pêi bu i klêi, pêi mơhnuâ tê, bu trâ văng nhâ, kong loăng tê [ă pêt vâ chê 20 ha loăng plâi [ơr bass ki ôh tá xê ki xiâm dêi hnoăng cheăng vâ mơjiâng ing xiâm dêi tơdroăng tơkêa bro kố. Mê xuân cho ki xiâm khoh chiâng ai tơdroăng ki vâ bu i kêi to a ngiâ, ki hên to khu ki ‘no liăn hiăng bro hlá mơ-éa tơhrâ tối vâ pêi pro a kơpong kố:

‘’Vâi pêi pro khoh bu i kêi tiô túa ki lâi? Loăng plâi kâ mê me#. Nôkố, vâi pêt kơchâi, reăng, plâi kâ. Ôh tá tro tơdroăng ki hiăng tơhrâ hdrối nah. Dế kố, pêt loăng plâi kâ ôh tá xê ai tung hlá mơ-éa chêh tối tiô tơdroăng hiăng tơhrâ hdrối nah. Ngế ki rơkê ‘na tơdroăng pơkâ pêi pêt kế tơmeăm, hdrối nah ai pôa Hạnh troh akố, pôa pâ phep pêt mơjiâng plâi kâ ki apoăng, pôa ki mê á ôh tá tối, ga rơkê khât. Pôa hiăng pêt sap ing hâi ki apoăng nah. Mâu ngế ki kơ’nâi mê, vâi ôh tá pêt mơjiâng mâu hdrê loăng ki hiăng tơhrâ, mê vâi bu pêt to mâu hdrê loăng ki ê tê.

Ing mâu ki ê, vâi hiăng pro tơbăng tơnêi ăm i krúa. Drêng nhâ hiăng eâ rơtôh vâi kô gu pro tơbăng le\m. la tung dế tơnêi mê, u pá ‘nâi vâi pêt mơjiâng kế ki klâi, xuân tá hâi teăm ‘nâi ôh há. Mak ai tơdroăng ki trâ văng, gu tơbăng tơnêi ăm i le\m tơbăng. Tơnêi akố ôh tá tối cho tơnêi lôi chúa, tiah lâi vâi hvât hve\ng lôi xo xo tiah mê?’’.

Cheăng kâ tro lu\p khu ‘no liăn kơtâu hdâ chúa lôi tơnêi xo xo

Tung 49 tơdroăng tơkêa bro vâ pêt kơchâi, reăng kong tơbăng a’ngêi a tơring Kon Plong ki kong pơlê Kon Tum hiăng ăm phep ‘no liăn, pơcháu ăm khu mơdró lối 1 rơpâu 400 ha tơnêi, ki tâi tâng to tơdroăng tơkêa bro mê ga hrá re\ng klêi, tơkêa hiăng lôu chúa tê kơtê [ă tơdroăng ki ăm mung, pơcháu dêi pó tơdroăng tơkêa bro mê, thăm nếo hiăng ai tơdroăng ki tê lôi tơnêi.

Ki hlo nhên tung khu ki kố, mê cho tơdroăng tơkêa bro dêi rêm tơdroăng tơkêa bro mê châ pơcháu lối chât ha tơnêi, thăm nếo ai lối 100 ha, môi tiah: Tơdroăng tơkêa bro pêt loăng pơkeăng [ă kơpong ôm hyô kong kế, nhâ loăng ki kân rơdâ 40 ha dêi Ko\ng ti tơlo liăn cheăng Hùynh Tân; Tơdroăng tơkêa pêt kơchâi krúa le\m [ă reăng ki dâi le\m ai tơnêi tíu rơdâ 106 ha dêi Ko\ng ti tơlo liăn cheăng, môi tung khu pơkuâ ngăn cheăng pêt kong a Mang Deang-Vila; Tơdroăng tơkêa bro pêi pêt ploăng pơkeăng [ă kơchâi kong hngiú rơdâ lối 24 ha dêi Ko\ng ti tơlo liăn cheăng [ă ‘no liăn mơdró kâ inâi 16/3 [ă hên mâu tơdroăng ki ê.

Môi tơdroăng tơkêa bro tê tơnêi ăm kuăn pơlê pro hngêi ối

Ki phá tơ-ê [ă tơdroăng ki lôi chúa tơnêi, kong kế ki ối ai a tâi tâng tơdroăng tơkêa bro pêt reăng kong hngiú Mang Deang, mê dế nôkố dế ai hên khu ngế ki tối ăm mung, pơcháu ăm, thăm nếo tê lôi tơnêi ki ối tung tơdroăng tơkêa bro mê.

Sap apoăng hơnăm 2018 troh nôkố, yă tơnêi ăm tơdroăng tơkêa bro akố hiăng mơnhông tâk troh sap ing 700 troh 1 rơtal liăn ăm rêm ha. Bu kơ’nâi lôi môi iâ khế hơnăm, ôh tá xê iâ khu mơdró kâ hiăng hlo nhên vâi cho khu ki ‘no liăn tiô kơ tơdroăng ki kơhveăm, vâ châ kho\m lai môi iâ tơnêi, la tơdroăng tơru\m cheăng tung khu ối ‘ro, ki hlê ple\ng xuân ‘ro, ki xiâm ki vâi hliăng vâ tơbriât, mê cho châ xo tơnêi, ôh tá xê pêi pêt kơchâi reăng a kong hngiú kố.

Dế pêi pro tơdroăng tơkêa bro ‘no liăn a kơpong tơnêi tíu kố, môi ngế ôh tá ăm tối dêi inâi hiăng tối tơdrăng, drêng trâm [ă tơdroăng ki ai pá puât păng ‘nâng dêi hnoăng cheăng ki nếo, kơpong tơnêi ki kố mê nếo hlo nhên:

‘’Vâi ki mê ôh hâi ai tơdroăng ki rơkê, tá hâi ai tu\m liăn ngân. Ki má môi, ôh tá bê liăn ngân, ki má péa, ‘na kuăn mơngế tá hâi tơxâng. Liăn ngân xuân ôh tá bê ai hên. Kuăn mơngế xuân iâ, pêi cheăng xuân ối ‘ro. ‘Na hngêi trăng, kế tơmeăm vâ pêi cheăng, maluâ vâi hiăng ai tơnêi la tá hâi teăm ai on tơhrik, troăng prôk, ing mê khoh trâm hên xahpá. Xuân ai hên ngế rơhêng vâ rak vế tơnêi mê, la hliăng vâ tăng tê lôi tơnêi. {ăng tơnêi ki vâi tơbleăng tê mê sap ing rơtal troh a chât rơtal liăn tơngi klêng. Môi ha ai dâng 700 rơtuh troh 1 rơtal liăn’’.

Bu kơ’nâi to lâi hơnăm kơ’nâi, kong pơlê Kon Tum hiăng thâ pơcháu tơdroăng tơkêa bro ‘na pêt reăng a kong hngíu, pơcháu lối 1 rơpâu 400 ha tơnêi ăm 30 khu mơdró kâ, 19 ngế krê hiăng hlo vâi pêi ôh tá tro tung vê hdró tơnêi vâ pêi mơjiâng kế tơmeăm, [ă ôh tá tơniăn tung tăng rah khu ki ‘no liăn vâ mơnhông ăm kong ngo Mang Deang kố.

Hên mâu ngế ki hriăn ple\ng tối ăm ‘nâi, rêm tơdroăng tơkêa bro ai pơcháu troh a chât, thăm nếo ai lối 100 ha tơnêi, cho tơdroăng ki tơkâ luâ tơdroăng ki tơmiât.

Ki păng ‘nâng ăm hlo, u ối mâu khu mơdró kâ châ khât vâi ối tiô dêi tơdroăng tơkêa bro, rak vế tro ki xiâm dêi hnoăng cheăng hiăng pơkâ mơ’no, thăm nếo, vâi ôi rak vế dêi kơxo# [ăng tơnêi ki bu iâ tê, ku\n xo tung tơnêi ki vâi hiăng châ ăm phêp vâ pêi kâ.

Pak^ng mê, tơdroăng ki rah xo ôh tá tro dêi khu ‘no liăn pêi cheăng khoh chiâng ai tơdjâk troh lôi chúa tơnêi ttơníu [ă pro pá ăm tơdroăng pơkuâ ngăn. Ki hông heăng dế ai [ă mâu khu mơdró kâ, ki păng ‘nâng vâi ai liăn vâ ‘no pêi cheăng, la xua vâi hiăng tro ‘nâi xêh mơ’nui, ôh ti châ ‘no liăn pêi kâ a kopong kố. Pơla mê, tơring u pá ai xếo tơnêi, la ai [ăng tơnêi ki kân rơdâ hiăng tro mâu khu ‘no liăn hdrối nah rak ngăn ton ai 50 hơnăm, tơnêi ki mê chúa lôi xo xo.

Pak^ng mê, xuân hiăng ai mâu [ăng tơnêi tiô tơdroăng tơkêa bro pêt reăng kong hngíu nôkố hiăng chiâng tơnêi ối, klêi kơ’nâi ai mâu hneăng tê rôe ki pơcháu ăm dêi pó bu chêh bro hô sơ, hlá mơ-éa.

Pôa Nguyễn Văn Minh, môi tung 4 khu rơpo\ng rôe tơnêi ing môi tơdroăng tơkêa bro hiăng ko hngêi ối, dế kố dế chiâng pá ăm khu kăn pơkuâ ngăn, pá u ‘nâi pro ti lâi vâ ‘mâi rơnêu, ‘mêng hơ’lêh:

‘’Ai 4 rơpo\ng, á [ă 3 ngế ki ê troh rôe tơnêi akố. Hdrối nah, tơnêi dêi pôa Hùng ai 7 ha, klêi mê, pôa hiăng hiăng tê ăm ngế ki ê. Tơnêi dêi tơdroăng tơkêa bro Khu ngăn ‘na pêi cheăng tơru\m. Tơdroăng tơkêa bro kố ton ai 50 hơnăm. Tơnêi ki á rôe ai 1 ha 5 sao, xuân chêh tung ph^u rak xúa tơnêi ki mê. Nốkố, á pâ thế klâ xing xoăng nhên ăm inâi, hnoăng a tơnêi ki mê’’.

Châ khât ăm hlo, a tơring Kon Plong, môi tung 3 kơpong pêi cheăng kâ ki xiâm dêi kong pơlê Kon Tum, tơdroăng tơkêa bro ki lối hrá, pro chiâng chúa lôi [ă ăm mung, lơ tê, ti xê ai to [ă 49 tơdroăng tơkêa bro pêt reăng a kong hngiú mê ối tơdjâk troh 47 tơdroăng tơkêa bro ki u ối dêi mâu kơvâ cheăng, môi tiah: Tíu ôm hyô kong kế-nhâ loăng, păn ká têa hngíu [ă hên mâu tơdroăng ki ê.

Khu kăn pơkuâ [ă mâu kơvâ cheăng a kong pơlê Kon Tum kal athế re\ng thâ ai troăng hơlâ vâ tơleăng mơnhên mâu khu ngế ki ‘no liăn mê, athế ‘nâi nhên ivá cheăng vâi tá hâi hlê ple\ng hên, liăn ôh tá bê tu\m, mơngế iâ; mâu tơdroăng tơkêa bro ki tí tăng hliăng vâ tơbriât tơnêi, athế tah lôi mâu khu ngế ki ai hiâm tuăn tiah mê, ing mê ‘nôi, nếo kâi châ mơnhông kong kế, nhâ loăng ki kơnía git a Mang Deang châ tơtêk păng ‘nâng.

Khoa Điềm chêh

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng