Tơbleăng dêi khu kăn séa ngăn ăm ‘nâi, sap khế 1/2015 troh khế 6/2019, ai 8 rơpâu 400 hdrôh vâi pro pơlăm pơlối, ‘nêk mơ’nêa vâi ‘ne\ng châ hlo, [ă châ pơxâu phak; [ă 8 rơpâu 700 ngế vâi ‘ne\ng tro vâi pro pơlăm pơlối. Pak^ng mê, hên kơxo# vâi ‘ne\ng pêi cheăng oh tá tro pơkâ dêi luât vâi ‘ne\ng tro nôu pâ hvât lôi, vâi ‘ne\ng re\ng xo on veăng.

A hneăng hôp, jâ Tăng Thị Ngọc Mai, khu kăn kong pơlê Trà Vinh; pôa Phạm Văn Hòa, khu kăn kong pơlê Đồng Tháp pơkuâ djâ séa ngăn châ rup hên ngế pro pơlăm pơlối, ‘nêk mơ’nêa vâi ‘ne\ng, thăm nếo lơ ai tung rơpo\ng hngêi [ă hngêi trung. Mơnhên tơleăng mâu tơdroăng ‘na ‘’rơmăng’’ tung cheăng hbrâ mơdât pro pơlăm pơlối ‘nêk mơ’nêa vâi ‘ne\ng rêm hdrôh tâng riân ai 7 ngế pro pơlăm pơlối, pôa Phạm Văn Hoà tối: Ki khât gá ai hên ngế vâi ‘ne\ng tro ‘nêk mơ’nêa la hâi châ teăm châ hlo tơdrêng:

‘’Malối mâu ngế ki lơ xiăn pâm dêi on veăng, pơxiâm ing mâu nôu pâ, nho\ng o pro châi heăng tung châ, tuăn ngôa ôh tá tơniăn, ‘mêi troh ivá. Tơdroăng séa ngăn, riân ngăn hâi teăm tu\m, tơdroăng kố vâ tối hâi tro ki khât ‘na tơdroăng mơdât tôu pâm ‘nêk mơ’nêa vâi ‘ne\ng [ă hnoăng cheăng dêi mâu kơvâ cheăng, rêm râ [ă kring vế, rak ngăn vâi ‘ne\ng ôh tá châ tơmâng ngăn tro tơdroăng. Mâu ngế ki tôu pâm ‘nêk mơ’nêa vâi ‘ne\ng gá hên, hên ngế cho nôu pâ nho\ng o xiâm dêi ngế ‘ne\ng, ‘nâ hía pú hmâ vâ tối pá xôp 90% ..... ai mâu ki ‘nâ cho thái cô, mâu ki ‘nâ cheăng ‘na hnê hriâm, kăn [o# ki pêi cheăng ăm tơnêi têa, ‘na mâu kăn pơkuâ, mâu hơnăm hiăng hên’’.

Môi tiah tơdroăng mê há, pôa Nguyễn Ngọc Phương ngế lo ing kong pơlê Quảng Bình tối nhên tơdroăng ki oh tá ai luât pơkâ kring vế ki pơxúa tơ-[rê:

‘’Ki tơxâng vâ tối thế khât rêm ngế i hlo mâu tơdroăng ki mâu ngế păn rak vâi ‘ne\ng, thái cô ‘nêk tôu pâm vâi ‘ne\ng hlo hía rơ-iô ó ‘nâ hiăng ‘nêk mơ’nêa vâi hiăng ton la ôh tá ai ngế châ ‘nâi. Mâu tơdroăng ki mê mơhno ki rơ-iô tung tơdroăng tôu pâm ‘nêk vâi ‘ne\ng. Mâu vâi o mơhé hiăng mơ-eăm tăng krếo mâu ki ê kum dêi tơná, hiăng săm phoăng la xuân oh tá hlo luât pơkâ kring vế ki tơ-[rê. Tơdroăng kố pro ăm pin chiâng nhôm hôm ối tôu pâm ‘nêk vâi ‘ne\ng ki dế krếo to\ng kum la oh tá kâi hlo veăng kum? Mê ối to lâi ngế rơmeăn, krâ ‘mêi pơtối pro xôi luât pơkâ, kal athế hnê kơtăng ăm mâu ki ‘mêi mê? ‘’

Tối nhên mâu tơdroăng ki xiâm, mâu kăn tối tiah kố xua tơdjâk ‘na tơdroăng ki ê dêi hnoăng cheăng kâ tê mơdró; [ă hlối ai rế hên ngế kuăn pơlê oh tá ai hiâm mơno le\m; xua tơdroăng ôu hên drôu [iêr, pâk chik trếo ‘mêi hâi kâi châ mơdât ki tơ-[rê; ngăn phim ki tơxiăn tôu pâm hên, lơ tí tăng ‘nâi mâu tơdroăng ki ‘mêi tung Facebook, Internet .... Tơdjâk troh tơdroăng ki pro ‘mêi troh mâu vâi hdrêng.

Jâ Hoàng Thị Hoa, kăn teăng mâ kong pơlê Bắc Giang; jâ Nguyễn Thị Thủy, kăn teăng mâ kong pơlê Bắc Kạn [ă hên mâu kăn ki ê tối nhên: Internet, Facebook djâ pro rôh ki mơhno tơbleăng po ăm hriâm tơdroăng ki ple\ng, ngăn tơdroăng xah hêi, malối vâi ‘ne\ng kơpong hơngế hơngo, tung thôn pơlê, la mâu tơdroăng tơdjâk ‘mêi tung măng dế pơkâ mơhno hên tơdroăng ki rơ-iô tơdjâk ‘mêi troh vâi ‘ne\ng. Jâ Nguyễn Thị Thủy tối nhên:

‘’Rêm hâi ai lối 720 rơpâu um mơ’no ki vâi pro pơlăm pơlối, tôu pâm ‘nêk mơ’nêa vâi ‘ne\ng tâ  tung măng. Klêi ti tăng ngăn ăm hlo, tung 4 ngế vâi o búa kơ-êng ngăn ai 1 ngế tối ai drêng tơmiât hơ’nêng drêng po ngăn ngăn Facebook khéa hơ’nêng. Ai 1/3 ngế vâi ‘ne\ng tối ăm ‘nâi hdrối nah hiăng tro vâi ‘nêk mơnhâu tung măng [ă kơxo# vâi o kơdrâi tro vâi ‘nêk hdrăm hría mơnhâu tung măng hên luâ 3 hdroh kơxo# vâi o kơnốu.

Má péa, tơdroăng ki vâi pro xôi, klêi tí tăng ngăn tơdroăng kố ăm hlo tiah kố, [ă ko\ng nge# măng hâi la lâi tơdroăng ki achê vâi ‘ne\ng [ă ‘nêk hôu mơnhâu vâi ‘ne\ng tơ’lêi hlâu môi tiah nôkố. Tơdroăng ki hriăn tơmiât dêi mâu khu ‘mêi hmâ xúa vâi pro troăng hyôh chat ki ôh tá xê khât, mơjiâng lơ veăng [ă mâu trang web, mâu tơdroăng ki chêh tung măng tí tăng vâi ‘ne\ng’’.

Mâu kăn ai tối tiah kố tung pơla hơnăm 2015-2019, hiăng pơkâ 83 hlá mơ-éa luât ki tơdjâk troh hbrâ, tơplâ mơdât tơdroăng lơ ‘nêk mơ’nêa, hôu tôu pâm, pro pơlăm pơlối vâi ‘ne\ng. Tung mê, ai vâ chê 18 luât, 30 hlá mơ-éa chêh cho Luât, tơdroăng Pơkâ, tơdroăng pơkâ dêi Chin phuh [ă Ngế pro xiâm hnê ngăn tơnêi tung hbrâ mơdât ‘nêk mơ’nêa vâi ‘ne\ng. La a râ tơnêi têa hâi ai pơkâ nhên châ mơhno tu\m tung 1 tơdroăng pơkâ pêi pro [ă mâu tơdroăng cheăng pêi, tơdroăng vâ pêi tung plâ mơdât ‘nêk mơ’nêa vâi ‘ne\ng.

Pôa Nguyễn Văn Hiển, kăn teăng mâ kong pơlê Lâm Đồng tối thế:

 ‘’A tơmiât Khu xiâm ngăn cheăng pêi kal tơru\m [ă mâu kơ koan khu râ pơkuâ cheăng Chin phuh, kal séa ngăn nhên khât tro khoa hok vâ riân ngăn hôp tu\m kơxo# vâi ‘ne\ng ki tro ‘nêk mơ’nêa pro pơlăm pơlối tung hơnăm hdrối mê hía nah. Tá vâi ‘ne\ng ki tro ‘nêk mơ’nêa, pro pơlăm pơlối, tê mơdró, lôi oh tá vâ rak ngăn vâi [ă tơdroăng pro rơ-iô ki ê môi tiah pơkâ dêi Luât vâi ‘ne\ng. Kố cho xiâm ki kal vâ tối tơbleăng hdrối tơdroăng ‘nêk mơ’nêa pro pơlăm pơlối vâi ‘ne\ng tung la ngiâ xuân môi tiah pêi pro ăm tơdroăng mơjiâng luât pơkâ tung la ngiâ. Pak^ng mê tung tơdroăng tối thế dêi tơdroăng pơkâ Kuo#k ho#i kal tơbleăng pơkâ nhên tung kơdroh kơxo# tơdroăng cheăng [ă vâi ‘ne\ng tro pơlăm pơlối  tung tơdroăng sap 5-10 hơnăm la ngiâ, tơdrêng [ă mâu troăng hơlâ [ă x^ng xoăng hnoăng cheăng nhên ăm mâu kơ koan, khu tơru\m cheăng‘’.

Hên ngế tối thế mơdêk hơ’leh nếo mâu tơdroăng tối ăm ‘nâi, hnê tối, tơbleăng, hnê ‘na luât [ă kring vế, rak ngăn [ă hnê ăm vâi ‘ne\ng vâ mơdêk hlê ple\ng dêi mâu khu râ kuăn pơlê. {ă mâu hngêi trung, thế mơdoh hâi khế, hâi chôu ăm tơtro vâ hnê tối, hnê ‘na luât, malối tơdroăng hbrâ mơdât pơlăm pơlối. {ă rơpo\ng hngêi dế hbrâ ăm vâi ‘ne\ng ‘nâi tơdroăng ki hbrâ rơnáu hdrối mâu ngế ki hriăn vâ pro ‘mêi vâi ‘ne\ng, tâng ai xôi thế hnê tối, pôi tá pro pơlăm pơlối ‘nêk mơ’nêa vâi ‘ne\ng.

Lại Hoa - VOV1 chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng