VOV4.Sêdang - Ƀĕng ƀeăn, ‘nâi hriăn plĕng ki nếo, khên tơmiât, khên pêi mê cho tơdroăng tối dêi khu pơkuâ hnê ngăn Đảng, mâu kăn cheăm, tơring drêng châ tơbâ troh nâ Y Lan ối a pơlê Lút, cheăm Ya Tăng, tơring Sa Thầy, kong pơlê Kon Tum. Rơpŏng hngêi nâ cho môi tung mâu rơpŏng ki pêi chiâk châ mơnhên tối pêi cheăng tê mơdró rơkê râ kong pơlê apoăng hơnăm 2021, cho môi tung mâu ngế ki djâ troăng rơkê lĕm tro ahdrối ‘na mơ-eăm mơnhông cheăng kâ, mơjiâng pơlê kro mơdrŏng.

Tơkâ luâ lối 50 km troăng kơxu sap ing pơlê kong kơdrâm Kon Tum, ngin nếo troh a tíu ki kơdrum dêi rơpŏng nâ Y Lan, kot mâ hơnăm 1982, a pơlê Lút, cheăm Ya Tăng, tơring Sa Thầy. Tâi tâng cho kối ngo hlo drêh ngiât kơ loăng kơphế, loăng ‘mố ƀă loăng plâi kâ, kố cho tơdroăng ki lối 10 hơnăm on veăng nâ pêt, rak ngăn.

Tơdroăng kố châ pơxiâm ing mâu tơdroăng tơpui tối dêi nâ ‘na 2 hdroh ‘no liăn pêt, rak ngăn ôh tá kâi chiâng, tro lŭp. Sap ing tơdroăng ki mơdâ lối 1 rơpâu to xiâm loăng kơxu hdrê la ôh ti ai xiâm ki lâi ối rêh, troh tơdroăng ki athế ko ‘nhiê 2 ha loăng kơphế hiăng pêt châ 3 hơnăm xua hdrê pêt ôh ti lĕm. Ai lối 100 rơtuh liăn ‘no cheăng rak ngăn sap ing liăn roê hdrê, phon rơvât, mung vâi pêi tơnêi, pêt, rak ngăn tro lŭp tâi, la ôh ti xê tiah mê on veăng nâ Y Lan khéa hơ’nêng ôh tá vâ pêi xếo.

Xua ing tơdroăng ki tro lŭp mê hiăng kum on veăng nâ ai tơ’nôm tơdroăng ki rơkê plĕng tung mơnhông cheăng kâ. Hơnăm 2004, nâ châ Khu ngăn vâi kơdrâi kum ăm mung liăn ƀă kơxô̆ liăn ai 23 rơtuh sap ing Hngêi rak liăn tŏng kum rêh ối pơlê pơla vâ roê tơnêi, pro hngêi ối ƀă roê chu vâ păn. Sap ing păn chu, pêi cheăng vâi, on veăng nâ kơdĭng châ roê tơnêi pêi chiâk.

Hơnăm 2006, nâ cho rơpŏng ki apoăng dêi cheăm djâ ahdrối tung tơdroăng ki pêt loăng kơxu ƀă kơphế. Ƀă túa pơkâ “Ing tơdroăng ki pêt iâ mê ah chiâng pêt hên”, “Xo tơdroăng ki pêi, pêt, păn tơmeăm ki iâ khế chiâng pêi, păn kế tơmeăm ki ton hơnăm”, on veăng nâ pêi lo liăn tơniăn ƀă pro hngêi ối lĕm krip.

Troh nôkố, túa mơnhông cheăng kâ dêi rơpŏng nâ Y Lan cho túa pơkâ ki xiâm a cheăm. Nôkố, on veăng nâ ai lối 10 ha tơnêi; tung mê, ai 3 ha kơphế, ƀă 1 ha pêt tơvât ƀă loăng plâi kâ môi tiah sầu riêng, plâi treăng xâk, plâi ƀơr hiăng châ 3 hơnăm, 2 ha kơxu hiăng kúa chhá lối 10 hơnăm kố, 3 ha loăng ‘mốu hiăng châ ko, u ối nâ dế pêt pôm loăng. Pakĭng mê, nâ ối păn sap ing 5 – 7 to ro vâ mơdêk pêi liăn ăm rơpŏng ƀă êak xúa ăm tơdroăng ki rak ngăn hdrê loăng pêt.

Tiô nâ Y Lan, vâ chiâng pêi tơdroăng ki mê, nâ athế hriâm ƀối ƀă xúa khoa hok kih thuât tung pêi pêt, mê nếo hriâm tơ’nôm ki rơkê plĕng sap hên ngế ki ê. Rah xo mâu hdrê pêt ki lĕm, hdrê lĕm rế ai plâi kơtóu hên, ai nhên xiâm kối mê nếo roê pêt.Nôkố, rơpŏng nâ pêi lo liăn rêm hơnăm ai 200 rơtuh sap ing kơxu, pôm loăng, kơphế.On veăng nâ dế pơtối mơdâ lối 2 rơpâu hdrê loăng kơxu 209 ki ai hên chhá vâ pêt 2 ha tung hơnăm 2021 kố. Ƀă hdrê kơphế, on veăng nâ rah pêt hdrê TR4 cho hdrê ki ai ivá kâi trâng ƀă kong tô ƀă kơpâu lĕm, tơtro ƀă tơnêi tơníu a kơpong Ya Tăng.

Ôh ti xê pro kro ăm to dêi rơpŏng, mê nâ ối châ ‘nâi troh cho ngế ki ai hiâm mơno têm rơpiât drêng hbrâ rơnáu tŏng kum mâu rơpŏng ki xơpá sap ing mâu phái, hdrê pêt, phon rơvât. Nâ Y Níp, pơlê Lút, cheăm Ya Tăng ăm ‘nâi: Rơpŏng nâ Y Lan rêh ối lĕm, hbrâ rơnáu tŏng kum mâu ngế ki xơpá. Môi tiah rơpŏng á kố. Hdrối nah, xơpá khât, rêm rôh ôh tá ai phái, po vâ kâ nâ Y Lan hbrâ rơnáu ăm sap ing 10 troh 20 kg phái. Troh nôkố, rêm rôh ôh tá ai liăn roê phon, ôh tá ai liăn roê têa châu vâ tôh kơphế, mê nâ xuân ăm mung ôh tá tơmiât klâi, drêng ai ai mê nếo mơdrếo.

Tơpui ƀă ngin, nâ Y Khoan, kăn hnê ngăn vâi kơdrâi cheăm Ya Tăng, tơring Sa Thầy ăm ‘nâi: “Lối 10 hơnăm kố, nâ Y Lan cho Chi hô̆i trưởng Chi hô̆i vâi kơdrâi pơlê Lút, nâ cho ngế ki djâ troăng ahdrối vâi kơdrâi ki kơhnâ, rơkê dêi cheăm. Nôkố,a cheăm hiăng ai hên túa pơkâ ki nếo xua nâ Y Lan kum hdrê pêt; ai mâu nâ, o ôh tá ‘nâi kih thuât, nâ Y Lan hnê mơhno ăm tơdrêng hlối”.

Hriâm tiô rơpŏng nâ, hên rơpŏng tung pơlê hiăng pêt hdrê loăng ton hơnăm môi tiah kơxu, kơphế ƀă nôkố cho loăng plâi kâ. Môi rơkong tối dêi khu kăn pơkuâ cheăm, rơpŏng nâ Y Lan cho môi tung mâu ngế ki djâ troăng ahdrối tung hnoăng cheăng hơ’lêh pêt mâu hdrê loăng, mơnăn păn a cheăm Ya Tăng, veăng kum po troăng nếo tung mơnhông cheăng kâ. On veăng nâ cho rơpŏng ki djâ troăng ahdrối dêi khu tơrŭm Khu ngăn vâi kơdrâi, Khu ngăn kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng ƀă kuăn pơlê cheăm ‘na hiâm mơno pêi cheăng kơhnâ, rơkê, khên tơmiât, khên pêi, ‘nâi mơ-eăm tơkâ luâ ki pá, pro kro mơdrŏng ƀă ivá pêi cheăng dêi tơná.

Kơnôm ing mâu ivá mơ-eăm, hơnăm 2018, nâ Y Lan châ Khu ngăn vâi kơdrâi Việt Nam kong pơlê diâp ăm inâi “Kơdrâi kơhnâ rơkê”; Vi ƀan hnê ngăn tơring Sa Thầy diâp mơ-éa khĕn kơdeăn xua pêi klêi tung tối tơbleăng pêi pro hnoăng cheăng dêi khu ƀă mâu túa pơkâ ki tơrŭm tung pêt, tê mơdró hneăng hơnăm 2016 -2018. Rơpŏng nâ tơxâng cho rơpŏng ki djâ troăng ahdrối tung tơdroăng mơjiâng thôn pơlê nếo, pro kro mơdrŏng a pơlê, cheăm dêi tơná.

Hlá tơbeăng Kon Tum

Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng