Nu\m nheăn cho tơdroăng châi ki pá vâ pơlât prêi xua ôh tá tơniăn sik ki ngeăm tung troăng mơheăm. Xiâm kối cho xua trếo tung tơngá kơxêng ôh tá le\m xếo, ôh tá ai ivá mơjiâng lơ mơjiâng ôh tá tu\m trếo insulin, hoóc-môn kum tơdâng troăng mơheăm, chiâng pro sik tung troăng mơheăm tâk hên.

Drêng hiăng hên mê sik kô châ mơ’no lo troăng têa nu\m, chiâng tơdroăng châi nu\m nheăn. Pơrea\ng hmâ trâm a mơngế lối 45 hơnăm, lối piê hngăm châ tâng pơchông [a\ ‘nhông; rơpo\ng ai jâ pôa, nôu pâ nu\m nheăn; ngế đi đo ôu drôu [iêr, drôu, ôu hât [a\ ki ê hía.

Hơnăm 2017, Hngêi pơkeăng kân kong pơlê Dak Lak hiăng pơlât ăm lối 500 ngế nu\m nheăn. Tiô [ok thái pơkeăng, maluâ kố cho tơdroăng châi ki hlo hên laga tâi tâng mâu ngế châi pơrá châ ‘nâi dêi drêng hiăng râ ó. Xua ôh tá ‘nâi ‘na pơrea\ng, ngế tro tâ pơrea\ng ôh tá ‘nâi rak ôu kâ tơtro xua mê pơrea\ng thăm rế râ tâ.

Nu\m nheăn cho pơrea\ng ki hlo ai hên a Việt Nam [a\ nôkố kơvâ pơkeăng tá hâi ai troăng vâ pơlât prêi khât. Xua mê, ngế châi kal ai tơdroăng rêh ối tơtro, khoa hok vâ ví chiâng châi râ. Tung mê, kal tơtro\ng troh tơdroăng ôu kâ, ôu kâ tơtro kô kum tơniăn troăng mơheăm. Tơdroăng ôu kâ tơtro kô kơdroh tơdroăng ôu, xúa pơkeăng.

Jâ Trần Thị Dung, 47 hơnăm, ối a tơring Dak Mil, kong pơlê Dak Nông tro pơrea\ng nu\m nheăn tuýp 2 hiăng lối 4 hơnăm kố. Jâ châ hlo hiăng râ ó, drêng tung châ tâ tơbrêi tơbrêh, pôu pr^ng ko, kâ hên, ôu têa hên [a\ lăm nu\m hên xoh, laga mâu hơnăm hiăng hluâ, jâ Dung đi đo rak tơniăn trếo sik tung troăng mơheăm. Jâ Trần Thị Dung tối:

‘’Tung tơdroăng pơlât, [ok thái pơkeăng pơchân tối nhên ‘na tơdroăng ôu kâ, pơtâp ivá. Mâu kế kâ môi tiah kơchâi drêh, kơchâi plâi pôm. Mâu kế pôi tá kâ môi tiah têa ngeăm, kế kâ ki ai sik, rơmâ, mâu trếo piê kơhiâm môi tiah rơmâ kuăn kiâ kong, klêa kliâm kuăn kiâ kong. Pôi tá ôu drôu, [iêr, kơphế [a\ ki ê hía’’.

Pôa Bùi Viết Đờn, 62 hơnăm, ối a tơring Ea Kar, kong pơlê Dak Lak, rêh ối [a\ pơrea\ng nu\m nheăn tuýp 2 vâ chê 18 hơnăm kố. Pôa Đờn tối ăm ‘nâi, sap ing châi tamo, pôa đi đo ‘nâi rak ngăn ivá châ chăn dêi tơná, ki rơhêng vâ tối ôu kâ tro khoa hok, xua mê, châ chăn mo le\m troh nôkố:

‘’Drêng pơlât tơdroăng châi, mê á ât ôh tá kâ kế ki mơdât, ôu pơkeăng tro tiô hnê mơhno dêi [ok thái pơkeăng. Rêm roh kâ hmê, á hmâ kâ kơchâi drêh ăm phâi hdrối, kơ’nâi mê nếo kâ hmê. Drêng ối koi pơlât a hngêi pơkeăng bu kâ môi hâi môi roh tê, ki hên kâ kơchâi drêh hên, hmê iâ’’.

Tung ôu kâ, mâu ngế tro tâ pơrea\ng kal tơmâng troh tơdroăng mơhno chiâng tâk sik tung troăng mơheăm dêi kế kâ, kơlo kơxo# GI, [a\ ki hên sik tung kế kâ, kơlo kơxo# GL. Tiah mê, kơlo kơxo# GI le\m má môi sap ing 0 – 55, kơlo kơxo# GL xua mê iâ tâ 10.

Tơdâng [a\ péa kơlo kơxo# kố mê cho mâu kế kâ môi tiah: pôm ló, cà rốt drêh, reăng rơpâ drêh, hơpê lu\m, pế chên mâu prá, prá khêi, kơxêt, kơchâi bina…mâu plâi kâ môi tiah krui [o\ng, plâi tơnăng, lê, dâu [ok, krui ngeăm…, têa ôu ai môi tiah têa tôu, têa tôu prá nanh, têa ki mơdiê ing tô-mat. Ki rơhêng vâ tối, mâu ngế châi thế kâ ká teăng ăm mâu hơ’nêh kuăn kiâ kong.

Laga, mâu ngế nu\m nheăn pôi tá ât lối râ, xua mê, châ kô ôh tá tu\m trếo piê kơhiâm, tơdjâk troh ivá pêi cheăng. Mâu [ok thái pơkeăng pơchân tối mâu ngế tro nu\m nheăn thế xúa tâi tâng mâu kế kâ môi tiah ngế ki ê há, laga thế kơdroh iâ, klâ hên roh kâ tung hâi, vâ ví sik tâk hên tung troăng mơheăm klêi kơ’nâi roh kâ hmê.

Ôu kâ tiô khoa hok, tơtro cho môi tung mâu tơdroăng kum tơniăn ivá. {a\ mơngế nu\m nheăn, tơdroăng kố thăm rế kal. Laga, hên ngế ôh tá hlê ple\ng nhên lơ ôh tá vâ tơmâng ‘na tơdroăng mê, pro kơxo# sik tung troăng mơheăm tâk hên. {ok thái pơkeăng Nay Thị Thúy, cheăng tung kơbong khoa Nội tổng quát, hngêi pơkeăng kân kong pơlê Dak Lak hnê pơchân tung tơdroăng ôu kâ [a\ mâu ngế nu\m nheăn, kơdroh tơdroăng châi tamo.

Êng:  Ô [ok thái pơkeăng Nay Thị Thuý, êh búa tối ăm ‘nâi tung ôu kâ, ngế ki nu\m nheăn kal thế tơtro\ng mâu tơdroăng klâi?

{ok thái pơkeăng Nay Thị Thúy: {ă mơngế ki nu\m nheăn, [ok thái pơkeăng ôh tá hnê tối thế ngế ki mê ât lơ rah kế kâ mê thế kâ ôu ti lâi ăm tro tiô khoa hok, tơtro, tơdâng pơla mâu khu trếo mê cho tơpoăng, trếo đăm, trếo piê, têa tôu ro, kơchâi, plâi, pôm. {ă mâu tơdroăng thế kâ phái lưt, mâu ngũ cốc ki ối pu\m mơtiah (alâi), tu\m túa prá. {ă trếo đăm thế kâ hơ’nêh ká, hơ’nêh chu, kơtâ í, maluâ kâ iâ trếo piê, iâ cholesterol. {ă mâu khu trếo piê, thế kâ têa rơmâ rơngá, mâu têa rơmâ ki pro ing kloăng plâi. Ngế ki nu\m nheăn thế ôu têa tôu ro oh tá ai xik, iâ trếo piê. ‘na plâi thế kâ mâu plâi ki ngeăm.

Ngế ki nu\n nheăn thế kơdroh kâ ngeăm môi tiah kơ-[ăn ke\o, drôu, [iêr cho mâu kế kâ ki khó, hơ’nêh khó lơ kơchâi ki hiăng khó chên hdrối.

Êng: Ô [ok thái pơkeăng! Ai hên ngế nu\m nheăn pơrah lơ ât, oh tá khên kâ, hmôu ât hmâng lơ vâ. Tâng pơrah ki lối râ mê hôm ai plâi há?

{ok thái pơkeăng Nay Thị Thúy: Sap ing nah, ngế ki nu\m nheăn hmâ pơrah tung ôu kâ mê vâi kô trâm mâu tơdroăng kơ’nâi kố: Má môi mơheăm kơtâu chôa, xua pơkeăng ôu pơlât ăm ngế ki nu\m nheăn vâ mơheăm kơtâu chôa. Má péa, cho tơ’lêi kr^n oh tá ai trếo kơhiâm. Má pái, kơxêng oh tá krá [ă tơ’lêi tro môi tiah tơngê kơ-o kơ ôk, êi xô.

Tâng ngế ki mê ai mơheăm kơtâu chôa cho rơ-iô khât. Ai mâu ngế kô tơdjâk troh ivá cho a mâu ngế hơnăm hiăng krâ, tơdroăng ôu kâ ôh tá tơniăn. Tiah mê, [ok thái pơkeăng hmâ tối ăm ngế ki nu\m nheăn mê re\ng ‘nâi tơdroăng mơheăm kơtâu chôa môi tiah lo têa kơxôu hên, hngíu tung châ, rơlâi rơlo, drêng vâ re\ng pro dêi tơná, ngế ki mê thế kâ môi pu\m ke\o lơ kâ môi hni kơ-[ăn ngeăm. Tâng hlo ngế ki mê oh tá tơleăng, kơdrâ tung châ, rơpo\ng hngêi thế re\ng djâ a hngêi pơkeăng hlối.

Êng: Ô [ok thái pơkeăng, ngế ki nu\m nheăn pro ti lâi vâ ‘nâi nhên kế kâ dêi rêm hdroh kâ tro tiô khoa hok, tơtro?

{ok thái pơkeăng Nay Thị Thúy: Ai môi tơdroăng ngế ki nu\m nheăn tơ’lêi vâ pêi pro mâu tơdroăng ki ngin hnê tối ăm vâi, mê cho ‘na kơpeăng ko\ng. Tơdroăng ki hnê kố cho kế kâ ki ăm kâ môi hdroh tê. Môi tiah khu tơpoă\ng mê cho hmê, xup, rơhé, phơh mê thế kâ môi kơtu. ‘Na mâu kế ai trếo đăm hơ’nêh ká, hơ’nêh mâm, kơtâ í athế kâ bú lâp kơpeăng ko\ng. Khu trếo piê thế xua dâng môi ‘ngrăng kăn ko\ng, tơ’mô [ă 5gram lơ môi uâng kơphế têa rơmâ. ‘Na kơchâi kâ tâng kâ rế hên rế tro. Túa kâ thế kâ tiô khoa hok [ă tơ’lêi pêi pro.

Êng: Hôm mơnê kơ [ok thái pơkeăng!

Gương prế A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng