Hnoăng hdroâng mơngế pơkâ xêh tiô pơkâ lâp plâi tơnêi cho hnoăng rêh ối dêi rêm ngế hdroâng mơngế tung mơjiâng mâu pơkâ kal pêi tiô ‘na cheăng kal kí [a\ thăm mơnhông cheăng kâ – rêh ối pơlê pơla ing hnoăng pơkuâ tơnêi têa. Tung pơkâ tơdjuôm Khu lâp kong têa, hdroâng mơngế pơkâ xêh châ ngăn cho pơkâ vâ rak vế hơniâp le\m [a\ tơru\m cheăng pơla mâu hdroâng mơngế. Pơkâ tơdjuôm lâp plâi tơnêi mơnhên: ‘’Mơnhông tơru\m cheăng pơla mâu hdroâng kuăn ngo thế nhuo#m hnoăng tơdâng tơ’mô [a\ pơkâ xêh dêi mâu hdroâng mơngế’’; mê cho tơru\m pơla mâu kong têa tơniăn le\m, ai hnoăng pơkuâ [a\ ai hnoăng pơkâ tơdroăng rêh ối dêi tơná.

Tiah mê, ‘’Hnoăng hdroâng mơngế pơkâ xêh’’ châ ple\ng cho tơdroăng môi tơnêi têa – hdroâng mơngế cho rak tơniăn le\m tung tơku\m roh tơplâ châ pơkuâ tơniăn le\m xuân môi tiah rah troăng pơkâ pêi tiô tơdroăng cheăng kal kí, troăng mơnhông tơnêi têa.

Tiô tối ‘’Hnoăng hdroâng kuăn ngo’’ châ mơnhên tung 2 kơxop hlá mơ-éa ki kal. A troăng má 2 hlá mơ-éa tơbleăng lâp plâi tơnêi ‘na hnoăng kuăn mơngế dêi Khu lâp kong têa dó inâi (UDHR) hơnăm 1948 chêh: ‘’Rêm ngế kot mâ pơrá châ ai tâi tâng hnoăng [a\ tơniăn krê ôh tá ai pơrah hdroâng kuăn ngo, mơngiơk kéa, kơnốu lơ kơdrâi, nâl tơpui, tơdroăng tiô khôp, xiâm kối hdroâng mơngế lơ pơlê pơla’’.

Troăng má 3 Hlá mơ-éa tơkêa lâp plâi tơnêi ‘na hnoăng xivil [a\ kal kí dó inâi (ICCPR) hơnăm 1966 ai chêh: ‘’A mâu kong têa ai hên khu hdroâng kuăn ngo, tơdroăng loi t^ng, tiô khôp [a\ nâl tơpui rơtế ai, mê mâu ngế krê ối tung mâu hdroâng mơngế, loi t^ng tiô khôp, nâl tơpui [a\ mâu ngế ki iâ pơ’leăng mâ mê, rơtế [a\ mâu ngế ki ê dêi khu tơná, ai hnoăng rêh ối tiô khôi túa le\m tro krê tơná, ai hnoăng mơhno [a\ tiô khôp krê lơ hnoăng châ tơpui tiô dêi nâl tơná’’.

Kố cho péa hlá mơ-éa ki kal tiô luât lâp plâi tơnêi xiâm kối gá, mơnhên mâu hnoăng tiô luât dêi kuăn mơngế ‘na xivil, cheăng kal kí ki hnoăng mơngế hdroâng kuăn ngo châ ngăn cho hnoăng ki xiâm tung khu mâu hnoăng xivil, kal kí mê. Tơdroăng ki mê cho mơngế hdroâng kuăn ngo ai tu\m mâu hnoăng ‘na xivil, kal kí, cheăng kâ – rêh ối pơlê pơla, khôi túa le\m tro môi tiah mâu ngế ối tung hdroâng mơngế ki hên pơ’leăng mâ mơngế tung pơlê pơla, cho tơdâng tơ’mô [a\ ôh tá pơrah dêi rơpó.

{a\ a Việt Nam pin, vâi krâ kal ple\ng, Việt Nam pơkâ hnoăng rêh ối kuăn mơngế, hnoăng kuăn pơlê; mê cho hnoăng dêi tâi tâng kuăn pơlê Việt Nam, ôh tá pơrah hdroâng kuăn ngo iâ mơngế lơ hên pơ’leăng mâ mơngế. Hnoăng kuăn mơngế tâi tâng hdroâng mơngế hdroâng ki lâi xuân ai hnoăng, châ môi tuăn pơla hnoăng mơngế krê [a\ hnoăng khu pú hên pơlê pơla hdroâng mơngế châ pơkâ tơdjuôm tung hnoăng dêi tơnêi têa – hdroâng mơngế. Pôa Hồ Chí Minh, Kăn xiâm hnê ngăn tơnêi têa hneăng hdrối [a\ Đảng Ko\ng san Việt Nam đi đo môi tuăn pơkâ tơniăn hnoăng kuăn mơngế, tung mê ai hnoăng hdroâng mơngế pơkâ xêh dêi kuăn pơlê Việt Nam tiô luât lâp plâi tơnêi.

Hnoăng kuăn mơngế hiăng châ pơkâ tung luât Việt Nam [a\ tung mâu hlá mơ-éa luât dêi tơnêi têa pin. Kố cho xiâm kối vâ rak tơniăn, thăm mơnhông hnoăng cheăng dêi tâi tâng rêm ngế tung tơnêi têa Việt Nam, ôh tá pơrah kơdrâi lơ kơnốu, mơngiơk kéa, hdroâng mơngế, pro kăn lơ kuăn pơlê [a\ ki ê hía châ ai hnoăng kâ, xâp, ối, prôk lăm, hriâm tâp, pêi cheăng, hnoăng chêh hlá tơbeăng, tối tơbleăng tơdroăng, loi t^ng tiô khôp [a\ ki ê hía.

Tơdroăng mâu ngế ai tơmiât vâ ‘nhê tah Đảng [a\ Tơnêi têa pin, vâi ki mê mơhno\ng pro pơxúa ăm dêi tơná, hlo kuăn pơlê ôh tá hlê ple\ng, ki rơhêng vâ tối [ă vâi krâ mâu hdroâng kuăn ngo, lôi vâi krâ ple\ng tơ-ê ôh tá tro ‘na hnoăng hdroâng kuăn ngo pơkâ xêh, hnoăng dêi mâu hdroâng kuăn ngo tiô luât lâp plâi tơnêi.

Ing mê, mơhnhôk vâi krâ mâu hdroâng kuăn ngo a tơnêi têa pin xông pâ ‘’hnoăng hdroâng kuăn ngo pơkâ xêh’’. Pin thăm pơtâng tối, thăm pro pơtôu hiâm kơdriâ hdroâng kuăn ngo; klâ ki ru\m môi tuăn mâu hdroâng kuăn ngo a Việt Nam; pro pơtôu hiâm kơdriâ mâu hdroâng kuăn ngo, chiâng tơtrâ troăng hơlâ hdroâng kuăn ngo, tơdroăng loi t^ng tiô khôp dêi Đảng, Tơnêi têa; pro ôh tá tơniăn kal kí, rêh ối pơlê pơla, ki má lối cho kơpong hdroâng kuăn ngo, kơpong hơngế hơngo. Vâi tí tăng tơpui tối, troăng hơlâ dêi Đảng [a\ Tơnêi têa tá hâi nhuo#m troh hnoăng kuăn mơngế hdroâng kuăn ngo.

Vâ vâi krâ mâu hdroâng kuăn ngo ple\ng nhên ‘na tơdroăng kố, kal pêi tơtro tâ mê nếo tơdroăng pơtâng tối, hnê hriâm. Mơnhên tâ ‘na tơdroăng kố, kal thăm pơtâng tối, hnê hriâm. Pro mơnhên tơdroăng ‘na hnoăng hdroâng mơngế ki pơkâ xêh [a\ hnoăng dêi hdroâng kuăn ngo, troăng tơmiât pêi dêi Đảng [a\ Tơnêi têa pin ‘na tơdroăng kố tiah lâi. Tiô Yăo sư Đỗ Quang Hưng, Kăn pơkuâ khu hriăn ple\ng ‘na Tơdroăng loi t^ng tiô khôp [a\ Luât hnoăng kuăn mơngế, Đăi hok Tơnêi têa Hà Nội; Kăn pơkuâ Ho#i đong hnê mơhno Tơdroăng loi t^ng tiô khôp Vi [an Măt tra#n Tơnêi têa Việt Nam, tơdroăng pơtâng tối troh vâi krâ mâu hdroâng kuăn ngo vâ hên ngế ple\ng tro ‘na tơdroăng kố cho ôh tá xê tơ’lêi hlâu, laga xuân thế pêi [a\ pêi tơtro tâ:

‘’Cho ai khât mâu tơdroăng ‘na hnoăng tơniăn krê dêi kuăn mơngế tơdjâk ôh tá iâ troh hdroâng kuăn ngo kố, hdroâng kuăn tá, Tơnêi têa kố, Tơnêi têa tá. Pơkâ pêi mê thế pêi pro tiô lâp plâi tơnêi mê pin pêi, [a\ ki lâi tiô ki phá tơ-ê dêi tơnêi têa mê pin xuân ối rak laga thế tơniăn ăm vâi. Drêng pin tơpui [a\ vâi mê ăm vâi ‘nâi tá ki ôh tá tro, ki tro. Hdrối nah vâi krâ tá hâi châ hnoăng ki kố, nôkố mê tu\m tơdroăng hơ’leh, tơnêi têa hơ’leh, lâp plâi tơnêi hơ’leh, vâi krâ thế mơ-eăm châ xúa ki hơ’leh mê. Laga tu\m tơdroăng ôh tá hluâ ki pơkâ, a Việt Nam pin thế môi tuăn tiô ki pơkâ kố’’.

Hlê ple\ng tro ‘na hnoăng hdroâng kuăn mơngế ki pơkâ xêh, hnoăng hdroâng kuăn ngo [a\ troăng hơlâ dêi Đảng, Tơnêi têa Việt Nam tung tơniăn pêi pro mâu hnoăng kố kô kum mơdât mâu tơdroăng pêi pro dêi mâu ngế ki tơtrâ kuăn pơlê, ‘nhê tơnêi têa đi đo tí tăng troăng vâ pro pơxúa ăm dêi tơná ‘na tơdroăng hdroâng kuăn ngo vâ toi djâ, pro pơtôu hiâm kơdriâ pro tơxul tơxal, ‘nhê tơdroăng tơru\m môi tuăn pơla mâu hdroâng kuăn ngo. Tơmiât nhên kố cho tơdroăng ki kal tung hnoăng hlê ple\ng [a\ rêm ngế vâi krâ hdroâng kuăn ngo, rêm ngế kăn [o# a kơpong vâi krâ hdroâng kuăn ngo dế nôkố.

Hoài Thu - VOV4 rah chêh

Sa Ly tơplôu [a\ tơbleăng