Pôa A Rin Gô (41 hơnăm) ối a cheăm Ea HĐing, tơring C|ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak tro môi tíu rong a hơ’ngrăng chêng xua tro drêng tơklâm rơxế. Pôa A Rin Gô ăm ‘nâi, tíu ki rong mê ku\n tê, tơmiât péa pái hâi ah kô le\m prêi xêh mê ôh tá vâ tơmâng re\ng ôu pơkeăng pơlât. Dâng 3 hâi kơ’nâi ing mê, pôa tâ dêi tung châ rơlâi rơlo, keăng pá vâ chiâng tơdro, pá kâi há rơkong tơpui, vâ kâ hmê, ôu têa. Pôa lăm pôu a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên khăm [ă châ mâu [ok thái mơhno khăm a Kơvâ Tâ tú vâ pơlât tro châi hrê. Klêi tơdế khế koi a hngêi pơkeăng pơlât, tơdroăng ki pôa châi mê hiăng prêi. Pôa A Rin Gô tối:

‘’ A kơtong rơxế hon đa, tro rong iâ a hơ’ngrăng kăn chêng. Vêh troh a hngêi, a xo ôxy già xếo há la ôh tá pâk pơkeăng mơdât châi hrê. Ôi a hngêi ai 3 hâi klêi mê tâ dêi tung châ môi tiah kơ-bre#n, rơlâi rơlo, ôh tá chiâng prôk’’.

Tiô tối tơbleăng dêi Kơvâ Tâ tú, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, tung péa hơnăm a chê pơla kố, tơdroăng châi hdrê hlo rế tâk hên. Tung mê, kơxo# mơngế hơnăm hiăng hên ai hên tâ. Sap ing apoăng hơnăm troh nôkố, Kơvâ Tâ tú kố hiăng pơlât vâ chê 40 ngế ki tro châi hrê a mâu hơnăm hiăng hên, hiăng krâ, tâk 4 ngế tâng vâ pơchông [ă hơnăm 2017, tung mê ai 1 ngế hiăng hlâ [a\ 1 ngế thế lăm pơlât a hngêi pơkeăng xiâm râ kơpêng. {ok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm, Ngế pơkuâ xiâm Kơvâ Tâ tú ăm ‘nâi:

‘’Tung péa hơnăm hiăng luâ, kơxo# mơngế châi hrê hên tâng vâ pơchông [ă mâu hơnăm hdrối, tâng riên rêm hơnăm kơvâ ki kố bú tơdah  pơlât sap ing 8-12 ngế. Péa hơnăm achê kố kơxo# mơngế châi hrê hiăng hlâ luâ tơdế. Kố cho tơdroăng ki rơ-iô.

Pơreăng pro châi hrê gá ối tung tơnêi, tung prêi. Drêng môi ngế ki tro rong, pơreăng pro châi hrê kô mot tíu ki rong. Tâng tíu ki rong mê pân xi, ôh tá ai ôxy mê pơreăng kô rế xông rơdêi tâ, pro chiâng ai trếo ‘mêi prôk mot tung mơheăm, tung troăng mơheăm ngoâ, troăng veăn [ă hlối pro chiâng châi hrê.

Tơdroăng châi hrê ai 4 khu, mê cho: khu châi hrê ki pro châi lâp tung châ, châi hrê a vâi hdrêng nếo kot mâ, châi hrê lâp tung châ, châi hrê a ko. Tung mê châi hrê lâp tung châ cho tơdroăng châi hrê ki hmâ trâm tâ, kơxo# mơngế hlâ troh 20%. ‘Na châi hrê a vâi ‘ne\ng nếo kot mâ cho châi hrê ki pro chiâng châi ó a xo ah hmôi, kơxo# mơngế ki hlâ troh 90%. Tiô [ok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm, mâu ngế hơnăm hiăng hên, hiăng krâ vâi ôh tá vâ tơmâng pơlât mâu tíu tơná tro rong ku\n, ‘nâ hía tíu ki tro tơlêa lo mơheăm a kéa, la kố cho ‘’troăng ki xiâm’’ vâ pro ăm mâu pơrea\ng châ mot tung châ tung mơheăm pro chiâng châi hrê.

Châi hrê cho tơdroăng châi ki rơ-iô, tâng châ hlo [ă hrá pơlât, ngế ki châi mê kô hlâ. Drêng ngế ki châi mê hiăng tâ châi tung châ, ki re\ng ăm ‘nâi hdrối cho khăng kơbre\n a keăng, mê mâu [ok thái pơkeăng thế thâ pơlât tơdrêng, pơlât tro tiô pơkâ mê nếo ngah kơ kum mơ’rêh ngế ki châi mê. La ki khât, a mâu ki ‘nâ, ki ăm ‘nâi pro châi apoăng dêi tơdroăng châi hrê gá ôh tá ăm pin ‘nâi nhên, hmâ [ok thái pơkeăng xuân pá vâ châ ‘nâi tơdroăng châi. Tiô [ok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm tối, ai ngế ki ‘nâ, Kơvâ Tâ tú pơtối xo pơlât mâu ngế châi hrê sap ing kơvâ pơlât hne\ng keăng ngiâ lơ kơvâ pơlât tơngê. Tơdroăng kố pro mơngế ki châi chiâng hlâ tâng ôh tá teăm pơlât tơdrêng.

Nôkố, tơdroăng pơlât châi hrê tiô kơ túa chêh tối dêi Khu xiâm ngăn pơkeăng pơlât gá hlo tơ-[rê. Tơdroăng ki kal, ngế ki châi thế re\ng ‘nâi mâu tơdroăng tơná châi vâ re\ng lăm khăm. Pak^ng mê, mâu ngế ngăn pơkeăng, [ok thái pơkeăng a râ cheăm tơring drêng khăm thế re\ng ‘nâi tối tơtro vâ re\ng teăm djâ pơlât a hngêi pơkeăng râ kong pơlê. Drêng hiăng ‘nâi tơdroăng châi, ngế ki châi kô châ tah mâu trếo ‘mêi pro châi hrê tung mơheăm [ă mơheăm bông SAT [ă hlối xúa mâu tơdroăng mơdât lơ pro châ chiâng khăng, kơdrâ. Mâu tơdroăng ki kum pơlât mê cho xếo krúa tíu ki tro rong, ăm ôu hên têa [ă ăm kâ kế vâ ai ivá. Tâi tâng mâu ngế ki châi hrê châ pơlât prêi [ă kô châ vêh ing hngêi pơkeăng kơ’nâi sap ing 20 – 30 hâi  pơlât.

Vâ hbrâ mơdât châi hrê, thế pâk pơkeăng vaccine mơdât pơreăng châi hrê ăm mâu ngế ki tơ’lêi tro châi hrê mê cho vâi kơdrâi ki dế mơ-êa, mâu ngế pêi cheăng ‘na pơlât mơnăn, mâu ngế pêi chiâk deăng, pêi cheăng [ă chêng ko\ng. {ok thái pơkeăng Phạm Văn Lào, cheăng a hngêi pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng kong pơlê Dak Lak hnê tối:

‘’Má môi cho vâi ‘ne\ng, pin thế pâk pơkeăng vâ hbrâ mơdât châi hrê pâk ki má môi a khế má 2 tơngi ngiâ [ă pâk rôh má 2 sap ing o ku\n hiăng 18 khế troh a 24 khế. {ă vâi kơdrâi ki dế mơ-êa kô chiâng klâ pro péa khu. {ă khu vâi kơdrâi ối a mâu kơpong tơ’lêi tro, sap ing 15-35 hơnăm kô pâk 2 hdrôh. Ki ê pâk ăm vâi kơdrâi ki dế mơ-eâ. A vâi kơdrâi dế mơ-êa xuân klâ pro péa túa. {ă vâi kơdrâi dế mơ-êa ki hdrối mê hiăng pâk hbrâ mơdât châi hrê, tơkéa vâ tối hiăng pâk hdrối kơ mơ-êa kuăn ngá, mê bú pâk 1 hdrôh tê. ‘Na vâi kơdrâi ki dế mơ-êa hâi teăm pâk thê pâk péa hdrôh kơtăn ing rôh mơhum kuăn ngá ai 1 khế’’

Drêng tro rong heăn tơlêa a kéa, thế tơtro\ng thế xếo krúa, pik pơkeăng tíu ki tro rong [ă têa krúa hlối xut [ă ôxy già. Tâng hdrối mê châi teăm pâk pơkeăng vaccine mơdât châi hrê tu\m liều mê thế pâk ‘mot têa ki kum mơjiâng mơheăm cho (SAT) ki ai trếo vâ mơdât, ôh tá ăm châi hrê. Klêi xếo pik a tíu tro rong, thế lôi ăm gá phuâng ‘nôi, pôi tá re\ng pân. Kơ’nâi péa pái hâi, tâng tâ khăng kơ-bre\n, thế re\ng lăm troh a hngêi pơkeăng vâ teăm châ pơlât prêi.

Vâ ‘nâi nhên tâ tơdroăng châi hrê, túa hbrâ mơdât xuân môi tiah mâu tơdroăng tơtro\ng drêng pơlât tơdoăng châi kố, ngế chêh hlá tơbeăng ai kơ-êng [ok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm, Kăn pơkuâ Kơvâ Tâ tú, hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên. Pó vâi krâ nho\ng o [a\ pú hmâ kô tơmâng!

Êng: Ô [ok thái pơkeăng! Drêng tro châi hrê, mơngế châi hmâ hlo a ngiâ tiah lâi?

{ok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm: Apoăng cho khăng rơkong. Pơtối mê khăng mâu veăn kơpong ngiâ, rơno\ng, ko, ki rơhêng vâ tối cho kơpong klêa [a\ rơtếo. Pơtối nếo, drêng khăng hlối tơbre\n. Môi tung mâu tơdroăng ki kal vâ mơnhên tơdroăng châi hrê UV cho péa hâi apoăng mê mâu ngế châi ối le\m [a\ ôh tá tơngê. Tâng tiah mê, pâ thế mâu [ok thái pơkeăng thế thâ pơlât, pơlât tro tơdroăng mê nếo kâi pơlât rêh ngế ki châi mê. Á pơchân tơdroăng châi hrê tâng ôh tá châ pơlât a hngêi pơkeăng cheăm lơ tơring mê thế pơlât a hngêi pơkeăng kong pơlê. Tâng châi tiah mê, tâng a hngêi pơkeăng cheăm tơring mê [ok thái pơkeăng thế re\ng pro mơ-éa vâ pơlât a hngêi pơkeăng kong pơlê ăm mơngế ki châi mê. Laga tiô séa ngăn, ai hên ngế tro châi hrê pá vâ ‘nâi. Xua ki khât, ai hên ngế kơbong ngin tơdah mơngế ki châi châ tối cho châi klêa. Mơni ai troh 1/3 thái pơkeăng ôh tá mơnhên tro pơrea\ng kô. Laga tiô mâu [ok thái pơkeăng ki rơkê mê tơdroăng mơnhên pơrea\ng kô tơ’lêi hlâu [a\ hlo nhên khât cho kăng rơkong.

Êng: Ki châ tơ-[rê dêi tơdroăng pơlât châi hrê nôkố môi tiah lâi [a\ ai pơchân klâi há ô [ok thái pơkeăng?

{ok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm:: Ngăn tơdjuôm, tơdroăng pơkeăng châi hrê nôkố cho châ tơ-[rê, tiô troăng tơdjuôm mê cho pơlât trếo ‘mêi tung mơheăm, má péa cho hbrâ mơdât khăng kơ-[re\n [a\ troăng ki tơtro má môi xua mâu ngế châi hrê hlâ xua khăng kơ-[re\n, ôh tá tu\m ôxy to a ngôa. Pơtối mê cho troăng pơlât to\ng kum ki ê môi tiah pro mơgrúa tíu châi, pâk tơ’nôm têa, pơlât tơdroăng ki pro chiâng khăng kơ-[re\n [a\ pơlât prêi, tơ’nôm trếo ăm mâu ngế ki châi.

            Laga, ai môi péa tơdroăng, ma luâ ngin hiăng xúa mâu túa pơlât ki rơkê má môi, laga ki kâi hbrâ mơdât pơrea\ng dế ngế ki châi ôh tá rơdêi. Mâu ngế ki kố hmâ cho mâu ngế ki ôu drôu. Tơdroăng khăng kơ-[rê a mâu ngế ki kố thăm râ tâ mâu ngế ki ê [a\ hlo chiâng ai hên pơrea\ng ki ê nếo.

Êng: {ok thái pơkeăng hôm ai pơchân ki klâi ăm kuăn pơlê tung hbrâ mơdât pơrea\ng châi hrê?

{ok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm: Tung lâi hơnăm achê kố, kơxo# mơngế tro châi hrê a mơngế hơnăm hiăng krâ cho hên. Ma luâ tá hâi ai tơdroăng hriăn ple\ng khoa hok ki lâi mơnhên tơdroăng kố, laga tiô á cho tơdroăng kâi hbrâ mơdât pơrea\ng dêi kuăn mơngế kơdroh tiô hâi khế [a\ hơnăm. Kố cho tơdroăng ki ngin rơhêng vâ ‘nâi ple\ng păng ‘nâng.

Peăng kuăn pơlê, thế kơchăng [a\ mâu êi rơtốu, ki rơhêng vâ tối mâu tíu ki êi rơtốu xua ai hbáu tơklâm rơxế, pêi cheăng. Drêng ai êi rơtốu, mơhé ku\n mê apoăng thế mơgrúa tíu ki êi [a\ têa krúa [a\ oxy già [a\ tâng hdrối nah tá hâi pâk pơkeăng vaccine châi hrê tu\m klo\ng, mê thế pâk têa ki mơjiâng mơheăm hbrâ mơdât trếo ‘mêi pơrea\ng châi hrê SAT. Klêi kơ’nâi mơgrúa, kal ăm tíu êi châ xêt prêi, ôh tá chiâng kân.

Êi rơtốu ki tro chó kâ mê mơngế ki châi thế pâk tơdrêng amê péa túa pơkeăng, môi cho têa mơjiâng mơheăm hbrâ mơdât pơrea\ng châi hrê, péa cho hbrâ mơdât pơrea\ng kôk rơxôk. Kố cho môi tơdroăng ki kal tơtro\ng. Xua ai hên ngế tro chó kâ mê ôh tá pâk pơkeăng vaccine hbrâ mơdât pơrea\ng kôk rơxôk, ôh tá pâk pơkeăng hbrâ mơdât pơrea\ng châi hrê mê kô tơ’lêi tro tơdroăng châi hrê.

Mơnê kơ [ok thái pơkeăng

Pơtối tơdroăng hâi kố, ngin pâ tối ‘na mâu tơdroăng pơchân dêi Khu xiâm ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât [a\ kuăn pơlê pêi pro mâu túa hbrâ mơdât pơrea\ng lo xêi:   

Hbrâ djâ dêi kuăn ‘ne\ng sap ing 9 khế tá hâi pâk pơkeăng vaccine pơlât tơdroăng châi lo xêi tâng ôh sap ing 18 khế tá hâi pâk pơkeăng vaccine tu\m 2 trum vaccine lo xêi a hngêi pơkeăng cheăm, bêng, pơlê kân vâ pâk pơkeăng vaccine hbrâ mơdât lo xêi.

Drêng châ hlo vâi hdrêng tơngê, kơ-o, lo môh, lo khêi tung châ re\ng djâ khăm pơlât a hngêi pơkeăng ki achê má môi vâ teăm tơdrêng khăm pơlât, hbrâ chiâng châi râ, kơdroh djâ vâi hdrêng troh pơlât a hngêi pơkeăng kân vâ ví tơdroăng tâ tú ing hngêi pơkeăng.

Tơdroăng châi lo xêi tơ’lêi tâ tú, ôh tá ăm vâi hdrêng ối achê lơ trâm mâu vâi hdrêng ki nhôm lo xêi. Đi đo xếo ko\ng [a\ kơ-[o\ng drêng rak ngăn vâi hdrêng [a\ tơniăn mâu túa ‘na thăm ăm vâi hdrêng ôu tu\m trếo piê kơhiâm./.

Gương prế A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng