VOV4.Sêdang - Châi kơxái hveăn cho ‘na tơdroăng châi ki hmâ trâm hlo hên a mâu ngế ki hiăng lối 40 hơnăm, a mâu ngế hơnăm hiăng krâ. Pơreăng kố mơni kô tơdjâk tơdrêng troh tơdroăng ki pêi cheăng rêm hâi, tơdroăng rêh ối, thăm nếo ngế ki tro châi mê trâm ƀă tơdroăng ki khăng kơbrĕn tâng ôh tá rĕng teăm pơlât tơdrêng. Xua mê, tơdroăng ki hlê plĕng ‘na xiâm kối, tơdroăng ki ăm ‘nâi ƀă túa pơlât cho tơdroăng ki kal khât.

Châ chăn kuăn mơngế ai 3 râ: kơxêng rơnŏng (kô ai tơdroăng châi kơxái veăn rơnŏng), kơxêng nuih (kô ai châi kơxái  veăn nuih) ƀă kơxêng rơtếo, (kô ai tơdroăng châi kơxái veăn rơtếo). Châi troăng kơxái veăn rŏng: rơnŏng, nuih, rơtếo (tung mê châi kơxái veăn a rơtếo cho tơdroăng châi hmâ trâm má môi) cho xua têa kơƀêl tung kơxêng rŏng lo ing tíu ki ki ga ối apoăng mot tung kơxái veăn, rêi kơxái veăn ƀă mâu troăng mơheăm pro chiâng châi tô ôh tá kâi ối.

Châi troăng kơxái veăn chiâng cho ing tơdroăng ki hmâ prôk, tâng, ‘nân pêi cheăng rêm hâi, pơtih: pêi cheăng hngăm xua pin kơbin, ting tông, xoi kế tơmeăm ki hngăm; mâu ngế pêi cheăng a mâu tíu pêi cheăng hmâ ‘nân ối ton, ‘nân hên; tro kơtong lơ tro trâm xía vâ ‘na kơxêng rŏng lơ tro mâu pơreăng ‘na kơxêng rŏng môi tiah: kơxêng rŏng hiăng krâ, hiăng pok, tro tơ’liêu, kŭng rŏng, tơvê kơxêng kŏng, kơxêng tiê hmât pro châi troăng kơxái veăn ƀă hên ki ê.

Ai mâu xiâm kối cho ing mâu tơdroăng ki ê, môi tiah: hơnăm hiăng hên, châi kơxêng, veăn sap ing tơxĭn, tung nhŏng o rơpŏng hngêi ai mâu ngế ki châi, piê, ôu kâ ôh tá bê trếo piê ƀă hên ki ê xuân thăm pro chiâng ai tơdroăng châi troăng kơxái veăn, rế ton ah gá chiâng châi troăng kơxái veăn. Ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa II - Huỳnh Như Đồng, ngế ki pơkuâ ngăn kơvâ troăng kơxái veăn châ mơngế, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, ăm ‘nâi:

“Tơdroăng châi troăng kơxái veăn tối tơdjuôm kơxêng rơnŏng, kơxêng nuih, kơxêng rơtếo, malối cho kơxêng rơtếo cho xua tơdjâk troh tơdroăng pêi cheăng hngăm, lơ ‘nân ối a’nâi ton. Mâu ngế pêi cheăng hngăm môi tiah pin, kơbin, xoi, ting tông kế tơmeăm lơ cho ngế ki pêi cheăng ối môi tíu, môi tiah mâu ngế ki cheăng ‘na chêh hlá mơ-eá: kế toán, pêi cheăng tung hngêi rak liăn ƀă hên ki ê vâi hmâ ‘nân plâ hâi, ôh tá xông tâng. Mê drêng vâi xông tâng kô châi a rơtếo lơ kơbrĕn a péa pâ chêng, lơ châi”.

Tơdroăng ki ăm hlo châi troăng kơxái veăn a rêm ngế hmâ ôh tá môi tiah dêi rơpó. Tơdroăng kố ngăn tiô a kơlo ƀă tíu ki châi troăng kơxái veăn ki ngế ki tro pơreăng mê trâm. Laga, hmâ châi troăng kơxái veăn ai mâu tơdroăng môi tiah: rơlâi a kơxêng rơnŏng, kơxêng kơxah, khăng kơbrĕn a chêng kŏng. Ai mâu ‘nâ tơdroăng ki châi hmâ ai péa rôh, rôh ki châi râ ƀă rôh ki châi xua châi kơxái veăn. Ƀă tơdroăng ki châi tiô râ drêng ngế ki tro châi mê mơ-eăm ivá lơ tro rong. Ƀă tơdroăng ki châi xua pro hâ ho a troăng kơxái veăn, gá châi tiô rôh lơ châi pơtối hlối. Hmâ châi sap ing rơtếo chu troh pá pêng plâu, kơtêi ƀă chêng. Châi râ tâ drêng ngế ki tro mê kơchêi, kơ-o lơ prôk tâng tung pơla ton hâi khế. Châi bu kơdroh drêng ngế ki tro pơreăng mê pơtê, ôh tá pêi cheăng.

Pơreăng châi troăng kơxái veăn tâng ôh tá rĕng châ ‘nâi ƀă ai troăng hơlâ pơlât, vâ mâu tơdroăng ki châi, khăng kơbrĕn rế hía rế râ pro pá ăm tơdroăng prôk lăm, tâng ‘nân pêi cheăng rêm hâi ƀă ngế ki tro pơreăng mê, ‘nâ ki ton xŏn ngế ki mê mơni kô tro ‘mêi kơxái veăn, tơdjâk troh tơdroăng ki prôk lăm, tâng a’ngêi, lơ ‘nân ối a’nâi, thăm nếo ai mâu ngế ki ‘nâ ối tro khăng kơbrĕn hlối. Ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa II - Huỳnh Như Đồng, ngế ki pơkuâ ngăn pơlât kơvâ troăng kơxái veăn kuăn mơngế, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, tối ăm ‘nâi tơ’nôm:

“Tối tơdjuôm, ki hên drêng vâi krâ-nhŏng o lâi vâi hiăng châi râ ah mê vâi nếo lăm khăm, tâng bu châi iâ xuân ối mơ-eăm ôh tá vâ lăm khăm a hngêi pơkeăng. Pơtih ngế ki tro châi mê cho ngế ki pêi chiâk deăng hmâ troh a rơnó krí xo kế tơmeăm hiăng tâi ah, maluâ châi ó khât la xuân ối mơ-eăm pêi tâi rơnó mê nếo lăm khăm pơlât. Ƀă mâu ngế ki pro thái cô hnê chư lơ mâu ngế pêi cheăng tung hngêi rak liăn, kế toán, pêi cheăng ăm kơ koan tơnêi têa, xuân xua tơdroăng cheăng mê xuân tơngôu, ôh tá vâ thâ rĕng lăm khăm, mê cho tơdroăng ki má môi.

Má péa, cho xua hiâm mơno tơmiât dêi mâu ngế ki tro châi, kuăn pơlê tối tơdjuôm lăm khăm xâo lơ ‘nâi ai pơreăng ki ê nếo, mê vâi tô tuăn, pơlât hrê liăn hên, mê chiâng pro vâi ôh tá vâ lăm khăm. Troh drêng châi hiăng râ ah mê vâi nếo lăm khăm, drêng lăm khăm mê tơdroăng châi hiăng râ”.

Jâ Đinh Thị Châu, 55 hơnăm, ối a tơring Krông Năng, kong pơlê Dak Lak tro châi troăng kơxái veăn, kơxêng rơtếo ƀă tơdroăng ki châi tô a péa pâ rơtếo ƀă drô péa pâ chêng hiăng hên hơnăm hlối. Hdrối mê, drêng lăm khăm, mâu ƀok thái pơkeăng thế pâ, laga, jâ Châu ôh tá pâ mê hmôu pơ roê xêh pơkeăng ki vâi mơđah tơbleăng tung măng ôu, ôh tá chía mê jâ pơ’lêh ôu pơkeăng vâi khĕn (thuốc nam) pơkeăng rêi, kơtôu, hlá nhâ loăng kong la ôh tá hlo chía mê rế tâ châi hên ó tâ, chêng hvêa prôk ôh tá kâi. Klêi mê, jâ mot pơlât a hngêi pơkeăng ƀă pâ a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.

Jâ Đinh Thị Châu, cheăm Ea Dah, tơring Krông Năng, kong pơlê Dak Lak, ăm ‘nâi:

“Á tro châi troăng kơxái veăn hiăng hên hơnăm. Tâng vâi khĕn tiah kố tiah mê á xâu ôh tá khên pâ. Klêi ôu pơkeăng rêi hlá nhâ, pơkeăng kong ki á roê tung măng, pơkeăng pŭm ôu xuân ôh tá hlo chía, lăm a Sài Gòn, ƀok thái pơkeăng chêh mơ-éa pơkeăng ôu 2 troh 3 khế la xuân ôh tá chía, xuân ối châi, klêi kơ’nâi mê á troh a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên pâ. Châi kố gá châi ó a kơtêi, châi a chêng, ôh tá kâi xông tâng prôk lăm. Klêi pâ 3 troh 4 hâi ƀok thái pơkeăng thế xông prôk mê nôkố á hiăng chiâng prôk iâ”.

Xuâ tiô ƀok thái pơkeăng tối, ki hên mâu ngế ki troh khăm ƀă pơlât drêng tơdroăng châi hiăng râ, môi tiah: môi pâ chêng ‘nâng ‘nâi, moi pâ chêng xŏn, môi pâ chêng hvêa prôk môi pâ chêng húa a tơnêi, ôh tá chiâng prôk tơdrăng, rế prôk rế kuâ râng dêi krâng, râng dêi chêng, thăm nếo ai hên ngế athế ‘nân a rơxế króu. Lơ xuân ai ngế ki ‘nâ drêng lăm khăm, ƀok thái pơkeăng thế pâ, hên ngế tối xâu lơ khăng kơbrĕn, ah chiâng chó mê ôh tá vâ pâ, hmôu pơ chiu châi lơ pơlât xêh tiô túa ki pêa mâu hlá nhâ lơ ôu pơkeăng rêi loăng, bliu, pik ôu mâu pơkeăng vâi pro, pêa kơpong ki tro châi ƀă hên ki ê tơdroăng mê gá rơ-iô khât.

Ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa II - Huỳnh Như Đồng, ngế ki pơkuâ ngăn pơlât kơvâ châi troăng kơxái veăn, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, tối:

“Ai mâu ngế ‘nâ lăm khăm ôh tá hmiân tuăn khât. Drêng vâi tâng ƀok thái pơkeăng thế pâ mê vâi lăm pâ a Sài Gòn. Malối cho xua vâi krâ nhŏng o a Dak Lak nôkố ôh tá ‘nâi tơdroăng ‘na veăn kơxêng rŏng, ôh tá ‘nâi ‘na tơdroăng châi troăng kơxái veăn, tâng vâi tối tơdroăng châi ki mê, vâi xâu, mê tơdroăng ki vâ pâ a kong pơlê kố vâi ối tơmiât hên, tá hâi tơnôu vâ pâ.

Xua mê, vâi tô tuăn ôh tá vâ pâ. Kong pơlê Dak Lak ai hên hdroâng kuăn ngo, rêm hdroâng kuăn ngo ai môi khôi túa tơlá phá tơ-ê dêi pó, ai ngế thế pêa ƀă hlá, ai ngế pik ƀă pơkeăng nhâ loăng, ai ngế tối athế chôu ƀă on, ai ngế ki pêa ƀă on ăm tơtô a kơpong tíu ki châi.

La mâu ngế ki pêa ƀă hlá ton luâ râ, pân ƀă pơkeăng tiô khôi túa tơlá, mê drêng ôh tá hlo tơƀrê mê chơ lăm a hngêi pơkeăng, po ngăn tíu ki ai hơbáu mê hlo kéa ki hiăng tơlêa, lo kơxêng, thăm nếo ai ngế ki ‘nâ hiăng ai hrế tíu ki hơbáu mê. Xua ôh tá vâ pâ. Drêng kố vâ pâ ăm ngế ki tro pơreăng xuân ôh tá chiâng xua athế pơlât prêi hơbáu a kéa ‘nôi mê nếo pâ ki châi troăng kơxái veăn”.

Vâ hbrâ mơdât châi troăng kơxái veăn, mâu ƀok thái pơkeăng chuyên khoa hnê tối: drêng hriâm, pêi cheăng, lơ prôk thế kơchăng dêi châ chăn, đi đo ăm kơxêng tơdrăng, mê drêng ối ‘nâi pơtê klêi pêi cheăng; pôi tá kon dêi rŏng pa ngiâ lối râ; pôi tá xui tơmeăm hngăm luâ kơ ivá, malối drêng kon rŏng vâ xui kế hngăm; xui kế ki hngăm krâ kơvâ, tơniăn vâ pôi tá tro tơdjâk kơxêng châ tiê hmât drăng troăng veăn; rak ăm tơná kâ ôu trếo kơhiâm tro tơdroăng; kơhnâ pơtâp ivá vâ mơdêk ivá mo lĕm  veăng pro ăm lĕm kơxêng, troăng veăn ki kân, kơdroh tơdjâk lơ pro chiâng ai kơxêng tiê hmât drô troăng kơxái veăn, thế xúa tơmeăm kơjo kum ăm rŏng, kơdroh hngăm, kơdroh tơdjâk kơxêng ki tiê hmât drô kơxái veăn; ngế ki châi thế xúa pơlât ƀă tơmeăm ki thế pơlât, tiê bliê, siêu âm ƀă hên tơdroăng ki ê vâ mơdât tơdroăng châi lơ rế râ.

Vâ hlê plĕng nhên ‘na tơdroăng châi kố, Khu chêh hiăng ai rôh tơpui tơno tơ’nôm ƀă ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa II - Huỳnh Như Đồng- Ngế pơkuâ ngăn pơlât kơvâ troăng veăn tung châ mơngế, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.

-Ô ƀok thái pơkeăng, mê ƀok thái pơkeăng kô tối nhên tâ ‘na tơdroăng châi troăng kơxái veăn?

Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Như Đồng: Châi troăng kơxái veăn cho môi ngế ai troăng veăn tro kơxêng tiê hmât troăng veăn ki kân, pro pin chiâng châi vâ tâng vâ tu, kon ngi ‘nâi, tơdro dêi châ pro dêi ching iăng pá hơ-ếo pá hơvá, vâ tơdro athế chôa pơ’lâng. La tâng pin hmôu pơ ăm gá ối môi tíu, pro hơngăm môi pâ a tíu mê, tiê bliê tíu mê ăm kơxêng ki tro hmât veăn chiâng rơheăng môi pâ peăng hơvá lơ peăng hơ-ếo. La vâi hmâ tối tơchoâm cho thoát vị đĩa đệm. Cho xúa kơxêng mê tiê pâk hmât drô troăng kơxái veăn ga lo a ngâ, ôh tá xê tung dế veăn mê xếo mê vâi chiâng tối thoát vị đĩa đệm.  Tâng gá hiăng lo pa kong tiah mê kô tiê hmât a rêi kơxái veăn, mâu troăng mơheăm kô tơdjâk, ôh tá chiâng kơtâu tng dế péa pâ chêng, pin ôh tá chiâng tơdro. Xông prôk ah xuân châi, vâ kơteăng chêng  xâu châi, bú ối môi tíu tê ôh tá tâ châi. Tâng hmôu  pơ ối môi tíu ôh tá prôk klêng tê ah thăm rế châi ó tâ nếo.

-Tiah mê, ô Ƀok thái pơkeăng, thế pro ti lâi vâ hbrâ mơdât tơdroăng châi troăng kơxái veăn?

Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Như Đồng: Má môi, cho thế pêi cheăng mơhé kân lơ kŭn, hngăm lơ hiâ thế pêi tơdâng péa pâ, pêi cheăng tiô ivá tơná, pôi tá pêi cheăng hngăm luâ kơ tơdroăng, pôi tá pêi cheăng ăm hngăm môi pâ chêng, kŏng, lơ châ mơngế. Pakĭng mê, xuân tơdjâk troh vâi kơdrâi ki ai kuăn hên. Xua mê vâi kơdrâi thế ai kuăn ‘nĕng tro tiô pơkâ, ai kuăn preăng, kuăn iâ vâ kơdroh ki tro hngăm tung châ. La mâu ngế pêi cheăng ăm tơnêi têa, mâu ngế cheăng riân ngăn liăn, kế toán cheăng a hngêi rak liăn, ối ‘nâi hên ôh tá hmâ xông tâng, ối ‘nâi klêi mê xuân kal athế xông prôk, lăm hnêng têa ôu prôk klêng tê klêng hía iâ vâ ăm mơheăm châ kơtâu ing rơtếo chu troh a kơtê, chu troh a plâu, a pui, klêi mê gá kô chu troh a kơpeăng chêng. Tâng ôh, athế xông lăm ti dé, lăm bâu ngiâ… mê xuân cho tơdroăng ki prôk ăm mơheăm châ kơtâu. Pakĭng mê, thế pêi cheăng tơ-tro vâ ăm mơheăm châ kơtâu lĕm , tâng koi hgiân a ‘ngêi lơ hgiân a ‘nâi luâ râ, lơ koi a xoăng ki khăng kơtô, lơ rơpâ rơmuăn luâ râ xuân tơdjâk pro chiâng châi troăng kơxái veăn.

Vâ kơdroh lơ chiâng chó, drêng tâ dêi châ châi ó thế rĕng lăm khăm pơlât tơdrêng. Pôi tá hmôu pơ rôe pơkeăng ôu xêh a hngêi. Tâng ôh, gá bú kơdroh ki xiâm ăm tâ châi mê tê, kơdroh châi iâ tê la ôh tá prêi lĕm hlối tơdroăng châi ki xiâm. Xua mê, tâng tâ châi thế rĕng lăm khăm, athế lăm khăm ivá tiô rơnó 3 khế môi hdroh, 6 khế môi hdroh, tâng ôh, 1 hơnăm môi hdroh vâ rĕng châ ‘nâi ivá dêi tơná vâ teăm pơlât, pôi tá pro chiâng ai tơdroăng châi ki rơ-iô.

-Mơnê Ƀok thái pơkeăng hiăng hnê tối ăm ngin ‘nâi nhên ‘na tơdroăng mê.

Mỹ Hạnh- Đình Thi chêh

Gương – Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng