Pôa Phạm Văn Đính, 74 hơnăm ối a cheăm Ea Bar, tơring {uôn Đôn, kong pơlê Dak Lak pơlât pơrea\ng hâ xôu a hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm [a\ pơlât châi xôu kong pơlê Dak Lak hiăng lối 2 hơnăm kố. Pôa tối, á ôu hât sap 11 hơnăm nah.

Rơxông rơtăm, tơdroăng ôu hât rêm hâi [a\ pôa ôh tá xêo tiô môi pơ’leăng hât, mê [a\ tơdrong. Ai hâi pôa ôu 4 tơdrong. Troh nôkố, drêng thế đi đo ngăn hngêi pơkeăng môi tiah hngêi, pôa Đính xuân tá hâi kâi lôi ôu hât. Pôa Phạm Văn Đính tối:

‘’Á hiăng mơ-eăm lôi laga ôi hêng ôu hât. Nôkố drêng mo á ôu 4 pơ’leăng môi hâi, ôh tá ôu hên môi tiah nah xếo. Tâng tơbrêi tơpâ hât hlối. Klêi mê, á kô chôa ‘lâng lôi ôu hât. Hât ôh tá ai pơxúa ki klâi. Ivá nôkố rế ôh tá pá hro. Ivá ôh tá mo mê thế lôi hât’’.

Pôa Lê Văn Từ, 85 hơnăm, ối a cheăm Ea Ktur, tơring }ư Kuin, kong pơlê Dak Lak xuân pơlât hâ troăng sôu a hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm [a\ pơlât châi xôu kong pơlê Dak Lak hiăng lối 4 hơnăm kố. Môi hơnăm, pôa pơlât sap 5 troh 6 xôh.

Pôa Từ tối ăm ‘nâi, á ôu hât sap á 13 hơnăm. Klêi kơ’nâi 50 hơnăm ôu hât, pôa lôi ôu hât drêng êi xôu, nôkố pơtối tro pơrea\ng hâ a sôu. Tơdroăng ôu hât ton hơnăm pro ivá pôa pá hro, ôh tá châ xah hêi sôk ro [a\ kuăn ‘ne\ng cháu chái, xua đi đo koi pơlât a hngêi pơkeăng. Pôa Lê Văn Từ hơ’muăn tối:

‘’Hdrối mê á kơ-o hên. Á lăm khăm pơlât mê [ok thái pơkeăng tối êi xôu. Hơnăm 2015, a mot a Sài Gòn khăm pơlât mê [ok thái pơkeăng tối á hâ a sôu. Roh apoăng pơlât, mê chía le\m châ 14 khế, kơ’nâi mê á pơtối châi nếo [a\ rế hía rế râ. Tung rơpo\ng á nôkố ôh tá ai kơbố ôu hât xếo’’.

{ok thái pơkeăng Nguyễn Kim Mỹ, Kăn pho\ pơkuâ hngêi pơkeăng pơlât kơ-o lo mơheăm kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi, pơrea\ng hâ a xôu rế hía rế tâk hên.

Hơnăm 2016, hngêi pơkeăng tơdah pơlât ăm vâ chê 300 ngế châi tamo, châ 1 kơpêng 6 kơxo# mơngế châi tamo pơlât ối koi tung hngêi pơkeăng. Nôkố, hngêi pơkeăng xuân pơlât ăm 260 ngế hâ a xôu.

Kố cho pơrea\ng tá hâi ai pơkeăng pơlât prêi, xua mê, mâu ngế hâ a xôu đi đo mot pơlât a hngêi pơkeăng hên xôh tung hơnăm. Tơdroăng kố tơdjâk kân troh cheăng kâ rơpo\ng. {ok thái pơkeăng Nguyễn Kim Mỹ tối ăm ‘nâi:

‘’Kơxo# liăn pơlât hâ a xôu cho hên. Maluâ pin dế ai baoh hiêm khăm pơlât laga hlo nhên 2 túa liăn kố, môi cho kơxo# liăn koi pơlât [a\ péa cho kơxo# liăn prôk lăm nếo [a\ ki ê hía. Kơxo# liăn ki ê mê cho ngế châi ôh tá pêi cheăng, ôh tá lo liăn, mê đi đo lăm khăm pơlât, [a\ tá kơxo# liăn mơngế ki rak ngăn mơngế châi tamo. ‘Na kơxo# liăn pơkeăng, pơrea\ng kố thế xúa hên pơkeăng ki kơnâ [a\ thế xúa rêm hâi’’.

Hbrâ mơdât pơrea\ng hâ sôu

Tiô Khu xiâm ngăn pơkeăng [a\ khăm pơlât lâp plâi tơnêi, Việt Nam cho môi tung 15 tơnêi têa ai kơxo# mơngế ôu hât hên má môi lâp plâi tơnêi. Hên hơnăm hiăng hluâ, maluâ Kuo#k ho#i [a\ Chin phuh tơnêi têa pin hiăng pêi pro hên túa vâ kơdroh ôu hât [a\ ivá kuăn pơlê laga troh nôkố, kơxo# mơngế lôi hât xiâm ối iâ.

Tiô mâu ngế ki rơkê tối, kơxo# mơngế châi hâ troăng xôu tung pơlê pơla, tơnêi têa Việt Nam cho 4,2%. Kố cho pơrea\ng má 6 tung 10 pơrea\ng hmâ trâm má môi [a\ kô cho xiâm kối pro hlâ hên ngế ối má pái tung tâi tâng xiâm kối pro chiâng hlâ. Xua mê, ôh tá ôu hât lơ lôi ôu hât rế re\ng rế ‘ló cho môi tung mâu túa châ tơ-[rê má môi vâ rak ivá ăm dêi châ, rơpo\ng [a\ pơlê pơla.

Tiô khu xiâm ngăn ‘na pơkeăng lâp plâi tơnêi, tung rơxông ki kố, rêm hơnăm, tơdroăng châi êi xôu ki hâ hiăng pro dâng 30 rơtuh ngế tung lâp plâi tơnêi hlâ [ă tiô tơdroăng ăm ‘nâi hdrối, troh a hơnăm 2020 ah, kô cho pơreăng ki ối má 5 tung mâu tơdroăng pơreăng ki xâu rơ-iô tung lâp plâi tơnêi.

Vâ ‘nâi thăm ‘na mâu tơdroăng nếo ai tung túa hbrâ mơdât pơreăng kố, pó kô tơmâng tơdroăng hnê tối dêi [ok thái pơkeăng Nguyễn Kim Mỹ, Kăn pho\ pơkuâ ngăn hngêi pơkeăng kơ-o lo mơheăm [ă kơ-o, êi xôu kong pơlê Dak Lak.

Êng: Ơ [ok thái pơkeăng Nguyễn Kim Mỹ! {ok thái pơkeăng tối  ăm ‘nâi châi xôu hâ tiô rơnó cho tơdroăng châi ki klâi?

Tiâ: Pơreăng châi xôu ki hâ tiô rơnó (ki vâi hmâ tối dêi cho tơdroăng COPD cho tơdroăng châi ki xiâm pro chiâng mơ-êi tung troăng krôk pá xuâp, malối a mâu tơxui xôu ki ku\n tâ lối 2mm [ă ki xiâm gá mê cho mơ-êi tiô rơnó, pro hâ chiâng pá kâi hiâm, gá oh tá kâi prêi, pro kơdroh mơheăm, hyôh vâ kơtâu mot troh a xôu vâ pro ăm chiâng hiâm’’.

Êng: Tiah mê, ki xiâm ing lâi pro chiâng ai tơdroăng châi kố, ô [ok thái pơkeăng?

Tiâ: Ai péa tơdroăng ki xiâm pro chiâng châi tơdroăng kố. Má môi, cho tâ tú ing mơheăm la ki kố iâ tê. Ki xiâm má péa, xuân cho tơdjâk ing pá kong. Tiô riên ngăn mơni dâng 90% ngế châi xôu ki hâ tiô rơnó cho xua ôu hât. Ối dâng 10% ngế ki ê cho xua tro hrik ki ‘mêi ing hyôh kong prâi ‘nâ hía xua mâu ngế ki mê pêi cheăng a tíu hyôh kong prâi ‘mêi môi tiah pêi cheăng pro kơchâ, đi đo tro hrik ngôi on’’.

Êng: Ki xiâm má môi dêi pơreăng kố cho ki klâi ô [ok thái pơkeăng?

Tiâ: Ki xiâm apoăng pro ngế ki mê kơ-o. Má péa kơ-o ton hâi. Môi tơdroăng ki kal nếo ngế ki kơ-o mê kơ-o pá kâi hiâm. ‘Nâ hía hmâ pro pá kâi hiâm, lơ ai drêng kâi hiâm drêng ôh.

{ă mơngê ki hiăng lối 40 hơnăm, ki lơ ôu hât, drêng tâ tơdroăng châi ki tối kơpêng mê thế tơmiât hlối troh hâ xôu tiô rơnó. Drêng kố thế lăm khăm hlối vâ châ khăm ngăn mâu tíu tung troăng hiâm’’.

Êng: Ô [ok thái pơkeăng, châi xôu hâ tiô rơnó gá tơdjâk klâi troh ivá dêi mơngế ki châi?

Tiâ:Môi tiah ngin hiăng tối drêng âi, kố cho tơdroăng châi ki ôh tá kâi vâ pơlât prêi [ă gá kố rế râ tiô khế hơnăm, rế châi ó tâ. Ngế ki pá kâi hiâm mê, hiăng kơ-o hên kô ôh tá chiâng pêi cheăng môi tiah hmâ. Pơreăng kố klâ pro 5 kơlo [ă gá kô rế châi ó tâ.

A kơlo má 1, ngế ki châi mê bú pá kâi hiâm drêng mơ-eăm ivá. A râ ki má 2, ngế ki kơ-o pá kâi hiâm mê bú prôk chêng to a kông to chu klêng tê pơ’lâng tê la hiăng pro pá kâi hiâm. A râ má 3, 4, 5 tâi tâng mâu tơdroăng mê pro pá kâi hiâm đi đo.

Ăm hlo nhên tơdroăng châi kố tơdjâk troh ivá. Gá ối cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm pro chiâng ai hên tơdroăng châi ki ê môi tiah châi plâi nuih, pro pơchêh troăng mơheăm a xôu, a kơpong plâi nuih. Tâng a kơlo má 3 tơngi klêng ngế ki châi mê kô ôh tá chiâng pro ki klâi, môi hơnăm kô mot pơlât a hngêi pơkeăng sap ing 4- 5 hdrôh.

Kô cho tơdroăng châi ki pơlât pá vâ kâi prêi. Ôh tá kâi pơlât prêi mê kơxo# mơngế hlâ hên há. Tơdroăng pơlât bú vâ ăm ngế ki mê ối rêh ton. La ton to lâi ngăn to a tơná ngế ki châi xôu, [ă túa hbrâ mơdât, ôu pơkeăng [ă hnối khăm a [ok thái pơkeăng’’.

Êng: Ô [ok thái pơkeăng, vâ hbrâ mơdât tơdroăng châi kố, pin thế pêi pro mâu tơdroăng klâi?

Tiâ:Pơreăng kố ôh tá xê xua ing vi khuân mê cho xua tơdjâk dêi hyôh kong prâi. Hyôh kong prâi a kố cho kơtâk tơnêi, [ă hyôh ki ‘mêi  [ă xua ing ôu hât.

Vâ hbrâ mơdât, má môi, [ă mâu ki dế ôu hât, dâng 20 pơ’leăng tung môi hâi thế kơdroh, rế chôa kơdroh [ă klêi mê lôi hlối hât. Má péa, mâu ki pêi tơdroăng cheăng a tíu ai hên ngôi on, kơtâk môi tiah a tíu prâu kơchâ thế ai kế tơmeăm ki vâ kring vế tơniăn tung pơla pêi cheăng vâ ví tro tơdroăng châi xua pêi cheăng. Má pái, mơdêk ivá mo le\m [ă tơdroăng kâ tu\m trếo kơ hiâm, rêh ối hơniâp ro.

{ă mâu ngế ki châi xôu thế kâ tu\m trếo kơhiâm. Tâng dế ôu hât thế lôi pôi tá ô xếo. Ôh tá chiâng ối achê ngôi on, kơtâk maluâ vâ ối ulâi. Thế đi đo lăm khăm [ă pâk pơkeăng vaccine hbrâ mơdât pơreăng  tơngê kơ-o, kơ-ôk.

Xua tơdroăng tơngê kơ-o, kơ-ôk kô pro ivá rế pá kâi hro, pá ai ivá ki vâ kâi trâng mơdât [ă pơreăng, pro vi khuân ki ‘mêi kô châ xông rơdêi, tiah mê rế pá kâi hiâm, châi rong a xôu rế ó tâ nếo’’.

Êng: Hôm mơnê kơ [ok thái pơkeăng!

Gương prếi A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng