VOV4.Sêdang - Khôi túa, vêa vong dêi hên hdroâng kuăn ngo hiăng vâ hía lôi, malối [ă 16 hdroâng kuăn ngo ki ai kơxo# mơngế pá xôp 10 rơpâu ngế. Nôkố, hên khôi túa, vêa vong mâu hdroâng kuăn ngo iâ mơngế hiăng châ mâu kơvâ cheăng, rêm râ [ă kong pơlê tơmâng pơtối rak vế.  La tơdroăng kơjo kum mê hâi ai môi tiah tơdroăng púi vâ dêi kuăn pơlê.

Hnoăng rak vế [a\ mơnhông mơdêk khôi túa le\m tro hdroâng kuăn ngo châ ngăn cho hnoăng ki phá tơ-ê ai pơxúa kal khât [a\ kuăn pơlê hiăng châ pơkâ a Luât hơnăm 2013 [a\ hên mơ-éa luât. Vâ tơniăn hnoăng kố, Tơnêi têa pin ôh tá xê to tơbleăng mâu mơ-éa luât ‘na kơvâ cheăng pro tơdroăng ki xiâm luât krá tơniăn ăm tơdroăng pêi pro hnoăng mê ối ai mâu troăng hơlâ, tơdroăng tơkêa bro rak vế [a\ mơnhông mơdêk khôi túa le\m tro môi tiah: Tơdroăng tơkêa bro rak vế, mơnhông mơdêk khôi túa le\m tro mâu hdroâng kuăn ngo Việt Nam troh hơnăm 2020 tiô Pơkâ kơxo# 1270/QĐ-TTg; pơkâ dêi Khu xiâm pơkuâ hnê hriâm [a\ Hnê mơjiâng ‘na tơdroăng tơbleăng tơdroăng hnê Hdroâng kuăn ngo ăm kăn [o#, ko\ng chưk a mâu kơpong hdroâng kuăn ngo, [a\ hía hé.

Tơdroăng ki hía lôi [a\ chôa ‘lâng hía khôi túa le\m tro mâu hdroâng kuăn ngo (tơvât hên, pro tơ-ê, pro chiâng tơ-ê khôi túa le\m tro, chôa ‘lâng hía lôi nâl tơpui xiâm…) dế tơku\m po a hên troăng phá tơ-ê dêi pó, ki má lối [a\ 16 hdroâng kuăn ngo iâ mơngế mê cho: Si La, Ơ Đu, Brâu, Rơ Măm, Pu Péo, Cống, Mảng, Bố Y, Lô Lô, Cờ Lao, Ngái, Lự, Pà Thẻn, Chứt, La Ha [a\ La.

Ing rơkong tơpui, mâu kế tơmeăm khoăng xúa tung tơdroăng rêh ối rêm hâi, troh hngêi ối, mâu hâi leh tung tơdroăng rêh ối pơlê pơla (xo on veăng, ‘mế kiâ, pleăng xối…) mơhno khôi túa le\m dêi vâi krâ nah [a\ ki phá tơ-ê dêi rêm hdroâng kuăn ngo iâ mơngế châ rak vế, teăng amê cho khôi túa le\m dêi mơngế ki hên pơ’leăng mâ mơngế. Tơdroăng pro chiâng pá ing troăng kố kô chiâng pro pá puât ôh tá ‘nâi tối hdrối, ôh tá xê to hía lôi môi khôi túa le\m dêi hdroâng mơngế, mê tơru\m [a\ mâu tơdjâk cheăng kâ – rêh ối pơlê pơla ki ê kô chiâng pro tơdroăng ki hía mâu hdroâng kuăn ngo tung la ngiâ.

Đảng, Tơnêi têa pin đi đo tơmâng troh rak vế, mơnhông ki kơnâ dêi khôi túa le\m tro mâu hdroâng kuăn ngo, mơnhên khôi túa le\m tro mâu hdroâng kuăn ngo cho môi khu ôh tá chiâng klâ tung khôi túa le\m tro Việt Nam. Ngế pro xiâm hnê ngăn Chin phuh hiăng tơbleăng Pơkâ kơxo# 1270/QĐ-TTg hâi lơ 27/7/2011 ‘na tơdroăng k^ tơdroăng tơkêa bro ‘’Rak vế, mơnhông mơdêk khôi túa le\m tro mâu hdroâng kuăn ngo Việt Nam troh hơnăm 2020’’.

Mơhé tơdroăng rak vế khôi túa le\m tro mâu hdroâng kuăn ngo iâ mơngế hiăng châ mâu kơvâ cheăng [a\ khu râ kăn pơkuâ tơmâng rak ngăn, laga tá hâi châ tơ-[rê hên, mê xiâm kối ki hên cho ôh tá tu\m liăn ngân. Pơtih môi tiah a pơlê Seo Hai dêi vâi krâ hdroâng kuăn ngo Si La a cheăm Can Hồ, tơring Mường Tè, kong pơlê Lai Châu ai lối 60 rơpo\ng, vâ chê 300 pơ’leăng mâ mơngế. Mâu hơnăm achê kố, châ Tơnêi têa to\ng kum pêi kâ, tơdroăng rêh ối dêi vâi krâ a pơlê Seo Hai hiăng chôa ‘lâng tơniăn.

Laga kế xah, hơdruê, rơngêi, ting ting, [ai xuâng hdruê hdroâng kuăn ngo, ếo pơtâk dêi hdroâng kuăn hiăng tro hía lôi. Jâ Hù Thị Xuân – môi ngế nge# nhân dêi pơlê ‘nâi hên tơdroăng rơngêi ting ting, tơdrá xuâng dêi hdroâng kuăn ngo, dêi pơlê hiăng tơku\m po tăng rah, hnê ăm lâm rơxông nếo rak vế khôi túa le\m tro dêi hdroâng kuăn ngo. Laga vâ mơnhông tơdroăng ki hâk vâ [a\ kum rơxông ối nếo hlê ple\ng hnoăng dêi tơná tung tơdroăng rak vế, mơnhông khôi túa le\m tro dêi hdroâng kuăn ngo, jâ Xuân pâ thế:

‘’Ngin ôh tá ‘nâi chư, trâm mâ tơpui tơno nho\ng o xuân iâ, nôkố khôi túa le\m tro ngin pơtối hía lôi, vêh pro mê ôh tá ai liăn vâ mơ’no. Tơnêi têa mơ-eăm rơtế vâi krâ nho\ng o tơmâng hriăn ple\ng vâ pro tiah lâi rak vế khôi túa le\m tro dêi hdroâng kuăn ngo’’.

Tung kơxo# mâu hdroâng kuăn ngo a Hà Giang, mơngế Clao cho môi tung mâu hdroâng kuăn ngo ai pơ’leăng mâ mơngế iâ. Jâ Hầu Thị Sử ối a thôn Tòng Chứ, cheăm Sính Lủng, tơring Đồng Văn tối ăm ‘nâi, nôkố thôn Tòng Chứ bu ai 6/43 rơpo\ng cho vâi krâ hdroâng kuăn ngo Clao, laga vâi krâ xuân rak khôi túa le\m tro ki kơnâ mơhno túa le\m tro môi tiah ếo pơtâk, hơdruê, rơngêi, ting ting, xuâng, tơdroăng cheăng tiô khôi vâi krâ nah…

Laga, jâ Sử xuân tối, xua rêh ối tơvât [a\ mâu hdroâng kuăn ngo ki ê xua mê tơ’lêi hía lôi môi khôi túa le\m tro xua mê Tơnêi têa kal tơmâng hên tâ mê nếo:

‘’Pói vâ má môi cho Tơnêi têa tơku\m po lâm hnê teăn kế tơmeăm khoăng [a\ teăn rơneăm ếo pơtâk ăm hdroâng kuăn ngo, lâm hnê hơdruê tiô khôi vâi krâ nah ăm kuăn cháu. To\ng kum môi hngêi mơhno túa le\m tro a môi tíu vâ vâi krâ troh tơku\m amê trâm mâ tơpui tơno. Mơngế krâ ‘nâi hơdruê xuâng mê hnê ăm dêi pó. Têt phiu ro châ ‘nân [a\ dêi pó tơno, hriâm hơdruê xuâng, po lâm hnê vâi hdrêng’’.

Pu Péo cho môi tung mâu kơpong kuăn pơlê rêh ối ton má môi rêh ối a kơpong kong ngo peăng kơnho\ng, kong pơlê Hà Giang, tơku\m ki hên a cheăm: Phố Là; pơlê kân Phó Bảng, tơring Đồng Văn [a\ mâu cheăm: Sủng Tráng, Phú Lũng, tơring Yên Minh [a\ kơxo# iâ ki ê rêh ối a tơring Bắc Mê. Sap ing nah troh nôkố, mâu tơdroăng rơngêi, ting ting, mâu leh mơd^ng, xối pleăng jâ pôa, xối Xeăng Kong, leh lo lăm a klâng, pơkoăng xuân châ kuăn pơlê Pu Péo rak.

Ki rơhêng vâ tối, vâi krâ ối ai tá môi toăng hngêi jâ pôa nah ối tung thông tơdế péa to ngo dêi Phố Là, [a\ mâu mơnât hmốu, plông hmốu, troăng prôk [a\ hmốu. Mơnât [a\ tơnêi hneăn mê nôkố hiăng tơ’nhê tâi tâng. Pôa Củng Phù Vần – ngế ki kuăn pơlê loi tơngah dêi thông Chúng Trải, cheăm Phó Là tối tâng châ rak vế, hngêi ki kố kô cho môi ‘’tơmeăm chô vế ki rêh tu\m tơdroăng ton nah’’ dêi vâi krâ Pu Péo:

‘’Kơpong hngêi ton mê nôkố hiăng tơ’nhê tâi, trá xuân ối amê. Ngin pói vâ pâ thế Đảng, Tơnêi têa to\ng kum liăn vâ to\ng kum hngêi ton nah dêi hdroâng hdrê, xuân cho hngêi jâ pôa dêi hdroâng mơngế’’.

Mơngế Brâu cho hdroâng kuăn ngo ai pơ’leăng mâ mơngế iâ má môi a tơnêi têa pin, bu dâng lối 400 ngế [a\ pơrá rêh ối a pơlê Đăk Mế, cheăm Bờ Y, tơring Ngọc Hồi, kong pơlê Kon Tum. Tiô pôa Thao La, ngế ki châ kuăn pơlê loi tơngah dêi pơlê mê mâu hơnăm hiăng hluâ vâi krâ hiăng châ tơnêi têa mơ’no liăn mơdâng pro kuât, rôe chêng koăng laga tá hâi tơxâng tiô kal vâ dêi kuăn pơlê. Pôa Thao La pói vâ:

‘’Nah pơlê hdroâng kuăn ngo Brâu kuât ki xiâm ối tung dế, [a\ hngêi tơvó rơtâ tá. Kơnôm Đảng, Tơnêi têa tơmâng vâ mơjiâng pro’’.

Troh nôkố, hên khôi túa le\m tro dêi mâu hdroâng kuăn ngo tơ’lêi hía lôi. Tung mê ai mơngế Tu Dí, môi khu dêi hdroâng kuăn ngo Bố Y, rêh ối a tơring Mường Khương, kong pơlê Lào Cai. Xua tơdjâk dêi tơdroăng xe\n ối [a\ tơdroăng rêh ối, kuăn pơlê piu lôi nâl tơpui dêi ki xiâm tơná. Pôa Lồ Phủ Dìn ối a cheăm Thanh Bình pơkâ thế:

‘’Nôkố rơkong tơpui dêi ngin hiăng hía lôi, mơngế krâ ‘nâi bu iâ. Tơdroăng ki á pói vâ má môi cho ‘na rak vế nâl tơpui jâ pôa nah, Khu xiâm pơkuâ ‘na mơhno túa le\m tro ai troăng ti tăng, to\ng kum liăn vâ vêh mơjiâng’’.

Ô vâi krâ nho\ng o [a\ pú hmâ! Troăng 5 luât hơnăm 2013 mơnhên; ‘’Tơnêi têa Ko\ng hoa xah ho#i chuh ngiah Việt Nam cho tơnêi têa môi tuăn dêi mâu hdroâng kuăn ngo rơtế rêh ối a tơnêi têa Việt Nam. Mâu hdroâng kuăn ngo tơdâng, ru\m môi tuăn, nhuo#m [a\ kum dêi pó rơtế mơnhông mơdêk; mơdât mâu tơdroăng ki pro pơrah, pro tơklâ hdroâng mơngế.

Nâl tơpui tơnêi têa cho nâl Xuăn. Mâu hdroâng kuăn ngo ai hnoăng tơpui dêi nâl, chêh dêi chư, rak vế khôi túa le\m tro hdroâng kuăn ngo, mơnhông khôi túa le\m tro ki le\m dêi tơná. Tơnêi têa pêi pro troăng hơlâ mơnhông tu\m têk [a\ pro tơ’lêi hlâu vâ tâi tâng mâu hdroâng kuăn ngo mơnhông tơtêk ivá rơkê, rơtế mơnhông mơdêk [a\ tơnêi têa’’.

Xua mê, mâu tơdroăng pâ thế, pơkâ thế, troăng mơ’no liăn ki xiâm dêi mâu teăng mâ 16 hdroâng mơngế ai pơ’leăng mâ mơngế pá kơdâm 10 rơpâu ngế kô cho xiâm kối vâ kum ăm mâu khu xiâm, kơvâ cheăng, mâu kong pơlê hriăn ple\ng vâ vâi krâ rak vế [a\ mơnhông ki kơnâ khôi túa le\m tro dêi mâu hdroâng kuăn ngo rế hía rế châ tơ-[rê tâ.

Giang Seo Pùa chêh

A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng