VOV4.Sêdang - Tiô tơbleăng dêi Tíu xiâm Hbrâ mơdât châi tamo, bu tung 4 khế apoăng hơnăm 2021, lâp kong pơlê Dak Lak hiăng ai 465 ngế vâi hdrêng tâ pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong, tơkŭm hên a pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, pơlê kong krâm Ƀuôn Hồ, tơring Ƀuôn Đôn, Čư̆ Mgar. Tung pơla mê, hlo hên ngế vâi hdrêng tâ pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong ki râ, ƀă hiăng ai môi ngế hlâ. Hlo tơdroăng kố, mâu nôu pâ, mâu ngế ki rak ngăn vâi hdrêng kal mơdêk tâ nếo hiâm mơno hbrâ mơdât pơreăng ăm vâi hdrêng.

Pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong xua virus pro. Túa virus pro chiâng pơreăng ki hên cho Coxsackievirus A16 ƀă Enterovirus 71, tung mê, Coxsackievirus A16 cho virus pro pơreăng hên má môi la pơreăng hmâ ôh tá râ, gá hmôu pơ prêi xêh ƀă ôh tá hơ’lêh klâi. Ƀă Enterovirus 71 cho túa pơreăng pro ki ‘mêi má môi, tâ tú rĕng ƀă râ, pro hên túa pơreăng rơ-iêo ƀă hlâ malối cho a vâi hdrêng.

Sap ing apoăng hơnăm troh nôkố, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên hiăng tơdah ƀă pơlât ăm dâng 200 ngế vâi hdrêng tro pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong ƀă mâu hâi hdrối nah pơtối tơdah mâu ngế ki tâ pơreăng hiăng râ. Ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh, ngế pơkuâ khoa Nhi tổng hợp Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong hmâ trâm hlo a vâi hdrêng pá xôp 5 hơnăm, malối cho vâi hdrêng pá xôp 3 hơnăm. Pơreăng tơ’lêi tâ tú. Vâi hdrêng hmâ tâ virus pro chiâng pơreăng thê̆n kŏng chêng rơkong tâ tú ing têa môh, rơkong, têa hế, pơreăng tâ ing mâu tơdroăng ki tro pơtong ƀă êak dêi ngế ki tro pơreăng lơ sap ing kế tơmeăm ki xah tro tâ pơreăng virus kố môi tiah kế tơmeăm xah, kơƀeăng, kŏng kuâ a péa ƀă hên ki ê.

Pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong hlo tâ tú plâ hơnăm, laga, tung pơla achê kố, kơxô̆ ngế tâ xuân môi tiah ki râ dêi mâu ngế ki tâ pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong a kong pơlê Dak Lak rế tâk rĕng, tung mê Hngêi pơkeăng hiăng tơdah ƀă pơlât ăm hên ngế hdrêng mot pơlât a hngêi pơkeăng tung pơla ki hiăng râ”.

Drêng tâ pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong, vâi hdrêng ki mê kô hlo mâu tơdroăng ki tơlêa, châi krôk, lo bri hbríu, lo pơtong ai têa a kơpeăng kŏng, chêng lơ kơtê. Ƀă mâu vâi hdrêng ki ôh tá râ, pơreăng kố kô prêi xêh klêi kơ’nâi lo to lâi hâi. Laga, ai mâu ngế ki râ, tâng ôh tá châ pơlât tơdrêng mơni kô tơdjâk troh ngoâ ƀă kô pro chiâng râ ăm vâi hdrêng môi tiah êi kơtôu ngoâ xua virus, êi ngoâ.

Ngoh Nguyễn Văn Trang a tơring Krông Pač, kong pơlê Dak Lak dế ngăn dêi kuăn tro pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong ki râ a khoa Nhi tổng hợp. Tiô ngoh Trang, drêng muăn hiăng tơngê to lâi hâi ôh tá prêi, rơpŏng hiăng djâ muăn lăm khăm a tíu khăm krê ƀă vêh a hngêi pơlât xêh a hlo rế râ râ mê chiâng djâ muăn lăm troh a kong pơlê koi pơlât.

Ngoh Nguyễn Văn Trang tối:

“Kơtăn kố to lâi hâi, kuăn á tơngê, rơpŏng djâ muăn lăm khăm a tíu khăm krê mê ƀok thái pơkeăng tối muăn tro pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong ƀă tối ƀă rơpŏng athế ăm muăn mot pơlât tung hngêi pơkeăng. A Hngêi pơkeăng, mâu ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi, kuăn á tro pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong ki râ. Hlo kuăn tơngê râ, tơbrêi tơbrêh, ôh tá vâ ôu, kâ kế á xâu ó khât.

Á ‘nâi pơreăng kố gá rơ-iêo khât ƀă vâi hdrêng. Drêng tâ pơreăng kố, tâng ôh tá rĕng châ ‘nâi ƀă pơlât tơdrêng, mê kuăn á chiâng rơ-iêo tung châ. Môi tiah kuăn á kố, ga bu lo to tíu ki pơtong têa la drêng mot pơlât a hngêi pơkeăng hiăng râ, tâng hrá mot pơkeăng mơni kô rơ-iêo”.

Môi tiah ngoh Trang, ngoh Đỗ Trần Diệu a pơlê kong krâm Ƀuôn Hồ, kong pơlê Dak Lak xuân dế ngăn dêi kuăn pơlât a hngêi pơkeăng tro pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong ki hiăng râ. Ngăn rơkong muăn êi pơtong, ôh tá chiâng kâ kế, ngoh châi heăng khât.

Ngoh Đỗ Trần Diệu tối:

“Kuăn á hơnăm kố châ lối 2 hơnăm. Xua rơkong muăn châi, êi pơtong xua lo pơtong têa mê nếo ôh tá chiâng kâ kế mê muăn krôu đi đo. Pakĭng mê muăn kố ối ai môi ngế nếo, bu nếo 2 khế. Xua ‘nâi pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong tâ tú rĕng ƀă rơ-iêo mê klêi kơ’nâi tro pơreăng, rơpŏng hiăng xôh pơkeăng, mơgrúa hngêi trăng ƀă klâ krê péa ngế muăn vâ pro kơdroh pơreăng tâ tú”.

Nôkố, pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong dế ôh tá tơniăn, malối cho tung pơla achê kố, drêng pơreăng COVID-19 tâ tú nếo, mâu hngêi trung hriâm ăm vâi hdrêng pơtê rĕng tâ, pơklât thế mâu nôu, pâ athế pơtroh vâi hdrêng a tíu ki păn roăng hdrêng rơpŏng hngêi. Kố cho tíu ki tơ’lêi pro ăm pơreăng tâ tú, xua mê, mâu nôu, pâ ƀă ngế ki păn roăng vâi hdrêng mê kal đi đo mơgrúa lĕm, xut hngêi trăng, tơmeăm xah ăm í krúa, athế xut hngêi ƀă têa kơdê pơreăng Chloramin B. Ăm vâi hdrêng kâ tô, ôu chên, rak tơniăn kế kâ ƀă đi đo mơgrúa lĕm chêng kŏng drêng păn roăng vâi hdrêng.

Drêng vâi hdrêng kơ-o, tơngê, kal klâ krê, pôi tá ối ƀă vâi hdrêng ki ê. Drêng vâi hdrêng hlo môi tiah tro pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong, kal séa ngăn nhên, tâng ‘nâi vâi hdrêng hlo môi tiah: kơdrâ, koi ôh tá chiâng riu, plâi nuih ƀlo ƀlok rĕng ƀă hên ki ê mê kal rĕng djâ vâi hdrêng troh tíu khăm pơlât ki achê má môi vâ châ khăm ƀă pơlât tơdrêng, ví trâm tơdroăng ki rơ-iêo.

Hlo pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong, malối mâu vâi o ki tâ tú ó rơ-iô rế pro mâu nôu pá chiâng tô tuăn, khu chêh hlá tơbeăng tơdroăng kố hiăng tơpui tơno ƀă tiê̆n sih, ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh, Ngế pơkuâ khoa Nhi Tổng hợp Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên vâ hlê nhên tâ ‘na pơreăng mê xuân môi tiah tơdroăng hbrâ hbrâ mơdât.

-Drêng tâ pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong, ngế ki tâ tú thĕn mê môi tiah lâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Minh: Tơdroăng mê ăm hlo, pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong ai hên tơdroăng ki châi pơrá phá dêi rơpó ing ôh tá râ chiâng rế râ ƀă klâ chiâng 4 tơdroăng ki xiâm. Apoăng drêng hiăng tro tâ pơreăng gá pro tơngê i-iâ, hlo lo pơtong ai têa ki ‘nâ hlo mâu tíu pro tum khêi lo hbri hbríu a kơpeăng kŏng, kơpeăng chêng, a rơkong, a krâng, a kơtêi.

Ai mâu vâi ‘nĕng ki ‘nâ lo pơtong têa a mâu ki ê tung châ. Kố cho tơdroăng ăm hlo rôh apoăng pơxiâm lo thĕn kŏng chêng rơkong độ 1. Tâng vâi ‘nĕng hiăng tro thĕn kŏng rơchêng rơkong khât kô pro vâi ‘nĕng tơngê hmân chiâng kơdrâ, ối to krôu, lô ôh ta kâi ngíu, hlo tơviah ‘na tuăn ngôa mê cho mâu vâi ‘nĕng hiăng hơ‘lêh tơ-ê troh độ ki râ tâ. Độ 2b cho hiăng mơhno ăm hlo tơviah ‘na tuăn ngôa, vâ ‘nĕng hmôu pơ chiâng kơdrâ, ôh tá chiâng ăm ôu pơkeăng dế koi hlâk, ah lơ pro ‘mêi tung troăng mơheăm ngôa, kô pro ‘mêi khăng kơbrĕn troăng mơheăm, kô khăng kơbrĕn mâu tíu ki lâi ‘lo tung châ, prôk ching iăng mê ki pro ăm ‘nâi troăng mơheăm ngôa hiăng râ chiâng tơ ê.

Độ 3, tâng vâi ‘nĕng thê̆n kŏng chêng rơkong kô pro ăm mơheăm kơtâu ‘mêi môi tiah gá pro kơtêi chiâng kơtâu têi tâ tâng vâ pơchông ƀă tơdroăng pơkâ drêng tơhĕn kŏng chêng rơkong, kơtêi tâk ƀă ai mâu tơdroăng ăm hlo châi tơdjâk troh plâi nuih, mơheăm kơtâu.

Độ 4 tâng vâi ‘nê̆ng râ ó, ngiâ méa kô peá ngiât, kơdrâ.

-Tơdroăng pơlât pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong hôm xơpá há, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Minh: Ngăn tiô kơ độ ki râ lơ ôh dêi pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong kô pơlât tro tiô kơ tơdroăng thĕn. Khu xiâm ngăn pơkeăng hiăng tơbleăng túa pơlât tơtro tung tơdroăng pơlât pơreăng tơhĕn kŏng chêng rơkong tung lâp tơnêi têa. Ƀă mâu ngế ki thĕn kŏng chêng rơkong độ 2a kô chiâng pơlât ngăn a mâu hngêi pơkeăng tơring, hngêi pơkeăng cheăm, xua a độ ki mê hâi pơkâ ăm ôu pơlât ƀă mâu pơkeăng ki têi.

Ƀă mâu ki thĕn kŏng chêng rơkong độ 2b bú pơlât a râ kong pơlê xúa pơlât ƀă pơkeăng Gamma globulin. Ƀă pơkeăng Gamma globulin lâp tung kong pơlê Dak Lak bú ai to hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên tê ai pơkeăng ki mê vâ pơlât ăm mâu vâi ‘nĕng ki thĕn kŏng chêng rơkong. Ngăn tiô kơ tơdroăng klâ 4 độ dêi pơreăng mê vâ ’nâi  mâu túa pơlât ki pơrá phá dêi rơpó. Hmâ hlo 70 troh 95% ngế vâi ‘nĕng thĕn kŏng chêng rơkong ah gá hmôu pơ prêi lĕm xêh tung pơla 7 hâi.

Mâu ki ‘nâ iâ pơ’lêh chiâng độ 2a mê vâi kô ăm ôu pơkeăng kơdroh tơngê, pâk sơrôm, ôu mâu pơkeăng mơdât kơdrâ. Malối ƀă pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong cho kal thế tơmâng ngăn khât. Tơdroăng ngăn krâu kuăn ‘nĕng cho kal khât.

Ƀă mâu ngế ki djâ mot pơlât a hngêi pơkeăng thĕn ki râ 2b ôh tá tơxâng ôu pơkeăng ăm kloi hlâk mê kô pơlat ƀă Gamma globulin. Troh nôkố pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong độ 3 pakĭng pơlât ăm xúa Gamma globulin, mê ối xúa tơ’nôm kơmăi ki pro ăm kơtâu lĕm mơheăm, kơjo kum hiâm ƀă mâu tơmeăm ki hmâ xúa pơlât drêng râ ó. Malối độ 4 kô ăm koi a veăng ki vâ mơdêk ivá ăm hiâm ƀă kơmăi, kơmăi ngăn kơtêi ƀă mâu kơmăi ki ê.

Nôkố ƀaoh hiêm khăm pơlât bú kâi kum pơlât ƀă pơkeăng Gamma globulin lơ mâu pơkeăng têi tâ, mâu tơdroăng pơlât ƀă kơmăi ki khăm ngăn pơlât trâu tâ xuân tiah mê. Tơdroăng pơlât ƀă Gamma globulin a hngêi pơkeăng ki kơnâ sap ing 40-60 rơtuh liăn ƀă châ ƀaoh hiêm pơlât ăm liăn drêng pơlât. Xua mê, mâu nôu pâ pôi tá tô tuăn ‘na kơxô̆ liăn pơlât drêng ngế ‘nĕng pơlât ƀă kơmăi ki xêt tâ.

Ki xiâm pin thế đi đo tơtrŏng drêng hlo vâi ‘nĕng thĕn kŏng chêng rơkong, tâng hlo hiăng pơ’lêh tơngê vâ rĕng djâ a hngêi pơkeăng pơlât teăm tơdrêng pôi tá ăm chiâng châi ki ê ah kô pro hlâ.

-Ô Ƀok thái pơkeăng ! Ƀă mâu vâi hdrêng ki lo tơhĕn kŏng chêng rơkong tâng pơlât rak ngăn a hngêi thế tơtrŏng tơdroăng klâi?

Ƀok thái pơkeăng Minh: Thĕn kŏng chêng rơkong cho pơreăng thĕn xua ing troăng klêa , xua mê, drêng rak ngăn pơlât a hngêi, nôu pâ thế tơtrŏng xếo kŏng krúa ăm vâi hdrêng drêng xah pêi mâu kế ki xah, malối a mâu kơpong xah hêi tơchoâm ƀă mâu vâi o ki ê, vâ ví pôi tâ tú pơreăng. Drêng vâi ‘nĕng tro pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong pôi tá ăm vâi ‘nĕng xah pêi tơmeăm xah dêi vâi o ki ê.

Pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong kô tâ tú ing mơngế ki pơla dế, xua mê, mâu ki kân thế rak ngăn vâi krâu khât drêng vâi tâ pơreăng thĕn kŏng chêng rơkong lơ drêng vâi xah hêi mâu tơmeăm xah dêi vâi ‘nĕng ki tro thĕn kô tơ’lêi tâ tú.

Xua mê, mâu hiăng kân thế rak ngăn krâu vâi ‘nĕng ki tro thĕn kŏng chêng rơkong  thế kơhnâ xếo kŏng vâ pôi tâ tú ăm vâi ‘nĕng. Hên vâi ‘nĕng tro thĕn ah kô prêi lĕm xêh kơ’nâi 7 hâi, tung pơla vâi ‘nĕng tro thĕn pôi tá ăm vâi ât kâ ki klâi, la thế tơtrŏng ăm vâi krúa lĕm đi đo châ chăn, pơlât tơdroăng ki xiâm ahdrối ăm vâi ‘nĕng môi tiah pơlât tơngê ăm ôu pơkeăng kơdroh tơngê.

Malối thế ngăn ki lơ to độ vâ rĕng pơtroh pơlât a hngêi pơkeăng teăm tơdrêng. Mâu tơdroăng ăm hlo hiăng pơ’lêh độ thế tơtrŏng tâng vâi ‘nĕng tơngê hmân puk pâk ôh tá hlo pơtê tung pơla 4 chôu cho thế djâ pơlât a ƀok thái pơkeăng kô ăm koi a hngêi pơkeăng; má 2, tâng hlo vâi ‘nĕng hmôu pơ lo hêa; má 3, vâi ‘nĕng krôu lông ôh tá kâi ngíu; má 4 vâi ‘nĕng kơdrâ. Kơdrâ a vâi ‘nĕng ki thĕn kŏng chêng rơkong cho tơdroăng ăm hlo pơhlêh độ.

Pakĭng mê, mâu tơdroăng pro chiâng châi ki ê gá kí la pin iâ ƀĕng ê mê cho vâi ‘nĕng hmôu pơ oh tá tá kâi hiâm môi tiah tro êi tơxui xôu, drêng kố mơni ngế ‘nĕng hiăng râ ó. Xua mê, drêng hlo mâu tơdroăng ki tối kơpêng mê âi thế rĕng djâ vâi ‘nĕng pơlât a hngêi pơkeăng vâ teăm pơlât tơdrêng.

Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!

Mai Lê - Quang Nhật chêh

Katarina Nga - Gương tơplôu ƀă tơbleăng