Veăng lăm plâ a  tơkăng kong Tây Nam hơnăm 1979, pôa Nguyễn Toàn Thắng, 64 hơnăm ối a kong pơlê Quảng Ngãi tơpê tu\m péa pâ chêng, cho ngế mố đo#i tro rong ó 1/4.  Hiăng lói chêng la pôa xuân ối mơ-eăm, [ă hiâm tuăn tơche\ng tơmiât ‘’châ tro rong la ôh tá lao tuăn, xuân mơ-eăm’’, ôh tá kơnôm tơngah to kơ mâu ki ê, ôh tá tơngah to a luât to\ng kum, ối ai péa kơpeăng ko\ng rơdêi, pôa Thắng tăng troăng mơ-eăm tơkâ luâ xahpá.

Kơnôm ai mâu kăn cheăm veăng kum, prế on veăng pôa Thắng păn chu, păn í, pêt loăng plâi kâ. Drêng tơdroăng cheăng kâ tung rơpo\ng hngêi hiăng chía tơ-[rê, pôa ối veăng kum hên mâu rơpo\ng ki ê ki ối pá puât vâ hluăn ing kơtiê, mơ-eăm mơnhông tung rêh ối. Pôa Nguyễn Toàn Thắng tối:

‘’Mơhé tơná hiăng lói chêng la ôh xuân ối mơ-eăm, tối môi tiah rơkong Pôa Hồ, mơ-eăm mơnhông dêi tơná, pro ăm dêi on veăng rơpo\ng hngêi xông tơ-[rê ‘nôi. A mơ-eăm tơkâ luâ xahpá   ing tơná ‘nôi, ing ivá tơná mơ-eăm hdrối ăm dêi rơpo\ng hngêi, klêi mê ăm pơlê pơla. Á xuân thế đi đo veăng kum, kum hên, kuăn pơlê kơtiê xahpá ôh tá hên hmâ iâ a xuân mơ-eăm kum’’.

{ă tơdroăng ki mơ-eăm dêi tơná, on veăng pôa Nguyễn Toàn Thắng xuân môi tiah rơpo\ng hngêi mâu mâu ki ê ki tro rong râ, mâu ngế ai hnoăng tung lâp tơnêi têa ki dế mơ-eăm pêi cheăng vâ hluăn ing kơtiê. Quảng Trị cho môi tung mâu kong pơlê ki pêi châ tiô pơkâ ôh tá ai xếo rơpo\ng kơtiê cho ngế ai hnoăng [ă tơnêi têa, pôa Hoàng Tuấn Anh, Kăn pho\ ngăn Mố đo#i tro rong [ă rêh ối pơlê pơla kong pơlê Quảng Trị ăm ‘nâi, pak^ng kơxo# liăn veăng kum rêm khế ăm vâ chê 21 rơpâu ngế ai hnoăng tơnêi têa [ă nho\ng o xiâm mâu ngế ai hnoăng, kong pơlê hiăng tơbleăng pêi hên troăng hơlâ vâ mơnhông tơdroăng rêh ối ai tơmeăm khoăng, hiâm tuăn ăm mâu ngế ai hnoăng.

Malối, kong pơlê ối tơku\m veăng kum x^ng xoăng tơnêi pêi kâ, kum ăm mung liăn, hnê cheăng pêi [ă kum tăng cheăng pêi. Laga, tơdroăng kum pêi ahdrối, mê cho ‘na hngêi ối ăm mâu ki ai hnoăng. Tung hơnăm hdrối mê hía nah, kong pơlê Quảng Trị tơku\m hnê tối, mơhnhôk kuăn pơlê veăng tơlo liăn vâ mơjiâng pro hngêi ối ăm mâu ngế ai hnoăng tơnêi têa. Troh nôkố tơdroăng  pro hngêi ăm mâu ai hnoăng hiăng klêi tâi:

‘’Tung luât pơkâ ăm mâu ngế ai hnoăng mê ai tơdroăng veăng kum ăm mung liăn, pơcháu tơnêi, hnê cheăng pêi, vâ mơnhông cheăng kâ. La [ă mâu ngế ai hnoăng tơnêi têa, ai luât pơkâ la hâi tro troăng hơlâ ki tro. Mê ngin ai pơkâ mơhnhôk, veăng kum ăm mâu rơppo\ng ki ai hnoăng tơmâng pơcháu tơnêi, kum ai cheăng pêi, malối tơmâng troh ‘na ăm kuăn ‘ne\ng mâu ngế ai hnoăng châ hriâm cheăng, kum ăm mung liăn ăm lăm pêi cheăng a kong têa ê, hnê cheăng pêi, hnê tơdroăng cheăng pêi a thôn pơlê’’.

Mơhé ti mê, troh nôkố a lâp tơnêi têa xuân ối 1% rơpo\ng kơtiê ai ngế cho ai hnoăng tơnêi têa tâng vâ pơchông [ă mâu rơpo\ng ki kơtiê tung lâp tơnêi têa. Mê cho, 2 kong pơlê ối ai lối 1 rơpâu rơpo\ng ai ngế ai hnoăng tơnêi têa la ối kơtiê cho kong pơlê Nghệ An [ă Quảng Bình. Pôa Hồ Tấn Cảng, Kăn pho\ pơkuâ ngăn Mố đo#i rong [ă Pơlê pơla dêi kong pơlê Quảng Bình tối tiah kố, ai hên tơdroăng ki xiâm pro mâu ngế ai hnoăng tơnêi têa xuân ối kơtiê môi tiah mâu ngế ki ai hnoăng mê tro châi tamo xúa tơdjâk mâu tíu tro rong a rôh tơplâ nah, rơpo\ng ai krâm kuăn ‘ne\ng  mâu ngế tung hdroâng kuăn ngo, xua tơdroăng dêi ối dêi mâu kuăn ngo mê tơdroăng hluăn ing kơtiê gá pá khât.

Pak^ng mê, xuân ối rơpo\ng hngêi ai hnoăng kơnôm tơngah to a liăn ki Tơnêi têa to\ng kum. Pôa Hồ Tấn Cảng tối, kal ai mâu troăng hơlâ hnê nhên, môi tuăn tơchoâm tung lâp tơnêi têa ‘na tơdroăng vâ ‘nâi nhên mâu ngế kơtiê tung rơpo\ng ai hnoăng tơnêi têa:

‘’Pak^ng pêi pro tiô luât pơkâ xăm kơtiê tơchoâm, ki kal veăng kum ăm mâu rơpo\ng ki mê ing xiâm liăn to\ng ku\m, mơhnhôk tăng ki mâu khu tơru\m cheăng, mâu ngế [ă ing kơxo# liăn kuăn pơlê veăng tơlo. {ă mâu rơpo\ng ki u ối ivá pêi cheăng thế hnê tối, mơhnhôk, hnê mơhno, veăng kum vâ rơpo\ng hngêi ki mê khên ‘no liăn pêi cheăng kâ, hriăn tăng xêh cheăng pêi, mơ-eăm hriâm tơdroăng cheăng ing pơlê pơla vâ mơnhông dêi rơpo\ng hngêi hluăn ing kơtiê…’’.

Pôa Lê Tấn Dũng, Ngế xiâm pho\ ngăn mô đo#i rong [ă pơlê pơla ăm ‘nâi, Hlá mơ-éa Luât pơkâ to\ng kum mâu ai hnoăng [ă kăch măng ‘mâi hơ’leh dế châ tí tăng ngăn ‘mâi chêh klêi vâ pơtroh ăm Vi [an pơkuâ cheăng kuo#k ho#i. Ing mê, pak^ng tơdroăng ‘nâi nhên xiâm mơngế ki ai hnoăng, pơkâ ki nếo mê xuân pêi pro tơdroăng mơdêk liăn ngân tơnêi têa vâ tơmâng to\ng kum ăm mâu ngế ai hnoăng tơnêi têa, rơtế [ă mơdêk mơhnhôk tăng hên khu râ veăng pêi tơdroăng cheăng mê, rơtế [ă hnoăng cheăng pêi dêi khu râ Đảng, mâu kăn kong pơlê, tơring, cheăm tung mơhnhôk, rak ngăn, xúa ai pơxúa liăn ki kum ăm mâu ai hnoăng.

Pak^ng mê, kum hluăn ing kơtiê tiô troăng hơlâ kum môi tiah pơkâ luât kơjo kum mơnhông mơdêk tiô tơdroăng tơkêa, túa pêi cheăng, luât pơkâ ăm mung liăn, kum hriâm cheăng pêi, tăng cheăng pêi ăm mâu rơpo\ng ki ối ai ivá cheăng:

‘’Ngin dế mơjiâng luât to\ng kum ăm mâu ai hnoăng tơnêi têa [ă tiô tối hdrối a khế 8 kố ah kô pơtroh ăm vi [an pơkuâ cheăng Kuo#k ho#i. Tung Luât pơkâ mê kô ai hên tíu ki nếo, tung mê ngin pâ thế mơdêk kơlo rêh ối, tơdroăng rêh ối dêi mâu ngế ai hnoăng kăch măng tơdâng lơ tơ-[rê tâ kơlo ki rêh ối dêi kuăn pơlê a tíu mâu ki ai hnoăng mê rêh ối.

Tung mê, ngin kô tơmâng khât troh rơpo\ng kơtiê ai ngế cho ai hnoăng [ă tơnêi têa, tơdroăng mê thế pêi pro troh ta ah [ă tơku\m ‘mâi rơnêu luât pơkâ triô troăng hơlâ tơkâ luâ tơdroăng pá tơvâ tơvân’’.

Tung pơla sap nôkố ta troh mơ’nui hơnăm ối iâ tê, vâ pêi châ tơ-[rê tơdroăng pơkâ ôh tá ai xếo rơpo\ng kơtiê cho mâu ngế ai hnoăng tơnêi têa xuân ối hên tơdroăng cheăng thế pêi. Xua mê, kal pêi kơtăng, hriăn ki nếo dêi kong pơlê, pêi tro tiô tơdroăng hnê mơhno dêi kăn hnê ngăn Đảng [ă Tơnêi têa vâ pôi tá ai xếo mâu ngế ki ai hnoăng tơnêi têa rêh ối xah pá tung lâp tơnêi tơdêng amê  cho tơdroăng veăng pêi tơchoâm dêi pơlê pơla.

Kim Thanh – VOV1 chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng