VOV4.Xơ Đăng - Ki khât ăm hlo tơdroăng xo dêi rơpó tá hâi tro hơnăm, xo dêi pó ki ối pơchoâm môi hdroâng hdrê, túa tơlá ki kố xuân ối hlo tung tơdroăng rêh ối dêi hdroâng kuăn ngo, ôh tá kâi vâ tah lôi tung pơla péa pái hơnăm. A mâu pơlê hơngế hơngo, tơdroăng rĕng xo dêi rơpó tá hâi tro hơnăm xuân ối hlo hên, pro kuăn pơlê chiâng hrâ mơnguâ kơtiê ƀă ai hên mâu tơdroăng ôh tá tơniăn tung on veăng.

Em ƀă Y Dê ối a pơlê Thâm Thẩm, cheăm Nhôn Mai, tơring Tương Dương, kong pơlê Nghệ An hơnăm kố nếo 20 hơnăm, laga xo mâi hiăng châ 5 hơnăm, ƀă 3 xôh mơhum kuăn. Laga tơdroăng hơniâp ro pro nôu dêi o tá hâi ai.

‘’Á xo kơnốu drêng á 16 hơnăm. Kơnốu á drêng mê 17 hơnăm. 5 hơnăm kố, ai 3 ngế kuăn, laga hlâ tâi, nôkố on veăng má rêh ối krê’’.

Xuân lôi pơtê hriâm tơdế rá vâ xo kơnốu drêng nếo 15 hơnăm, o Lô Thị Lan, kot mâ hơnăm 1999 ối a pơlê Mứt, cheăm Hạnh Dịch hiăng ngế nôu 2 ngế kuăn. Tơdroăng rêh ối on veăng hơnăm phô̆m xông kân ôh tá tơ’lêi hlâu klâi, drêng rế rak ngăn kuăn, rế ti tăng pêi cheăng vâ tơdroăng rêh ối tơniăn.

‘’17 hơnăm á mơhum kuăn rơmúa, xo kơnốu ối kŭn á hlo dêi tơná ôh tá chiâng rak ngăn kuăn. Ƀă á xuân tá hâi chiâng cheăng, ối hên tơdroăng á tá hâi ‘nâi’’.

Kong pơlê Nghệ An ối a kơpong Bắc Trung Bộ ai ƀăng deăng kân má môi lâp tơnêi têa ƀă lối 16.000 km karê. Tung mê ƀăng deăng kơpong hdroâng kuăn ngo châ 83% ƀă vâi krâ hdroâng kuăn ngo châ vâ chê 15% pơ’leăng mâ lâp kong pơlê. Kố xuân cho kong pơlê ai tơdroăng xo dêi pó tá hâi tro hơnăm ƀă ối achê hdroâng hdrê môi mơheăm chhá ối hên.

Tiô séa ngăn dêi Hô̆i đong kong pơlê sap hơnăm 2015 troh hơnăm 2018 a 3 tơring Kỳ Sơn, Tương Dương, Con Cuông hiăng ai lối 700 khu xo dêi pó tá hâi tro hơnăm. Mê tá hâi tối troh mâu tơring kơpong kong ngo ki ê môi tiah Quế Phong, Qùy Hợp, Qùy Châu. Ai hên xiâm kối chiâng ai tơdroăng xo on veăng tá hâi tro hơnăm, tung mê ki hên cho tơdjâk dêi troăng tơmiât, khôi túa ôh tá tro xêo. Mơhé xo on veăng ối achê hdroâng hdrê môi mơheăm chhá hiăng ai kơdroh, laga xuân đi đo ối ai a mâu kơpong hdroâng kuăn ngo. Hdroâng mơngế Đan Lai a cheăm Môn Sơn, tơring Con Cuông bu ai péa kơjôi cho Lê ƀă La, xua mê ôh tá xê to ai tơdroăng xo dêi pó tá hâi tro hơnăm, tơdroăng xo dêi pó ối achê hdroâng hdrê môi mơheăm chhá xuân hên.

Môi tiah on veăng o Lê Thi Thảo, cheăm Môn Sơn, tơring Côn Cuông, Nghệ An xo dêi pó drêng tá hâi tro hơnăm. Thăm nếo 2 ngế on veăng ối cho nhŏng o tung hdroâng hdrê, xua mê kuăn rơmúa drêng kot mâ châ ôh tá tơniăn lĕm.

‘’Pâ ngoh mê kheăn jâ peăng nôu á cho miê. Hngêi á o akố ôh tá ai ivá vâ ti tăng plĕng a kơpong hơngế. Kơpong hơngế xuân ôh tá mot akố vâ ti tăng plĕng dêi pó’’.

Môi tiah mê, a cheăm Cổ Linh, cheăm pá puât má môi dêi tơring kong ngo Pắc Nặm, xuân ai tơdroăng xo on veăng tá hâi tro hơnăm hên má môi a kong pơlê Bắc Kạn. Mơhé hiăng kơdroh hên xôh tâng pơchông ƀă hơnăm hdrối, laga bu xêo sap hơnăm 2018 troh nôkố, cheăm Cổ Linh ai troh lối 20 khu ngế xo dêi pó tá hâi tro hơnăm. Ngế ki ối nếo má môi bu nếo 14 hơnăm. Ai ngế cho tŭm ngế kơdrâi tá ngế kơnốu tá hâi tro hơnăm. Cheăm xuân bu pơxâu phâk liăn châ to lâi khu ngế tê. Ki ê xua rơpŏng ôh tá tơkŭm ô pơkoăng lơ mâu muăn xo kơnốu a tơring ki ê, thăm nếo a mâu kong pơlê môi tiah Cao Bằng, Thái Nguyên xua mê tơdroăng ki pơchân tối, pơxâu phak ôh tá chiâng pêi pro. Xiâm kối xuân xua ing khôi túa dêi kuăn pơlê, vâ ai ngế kum pêi cheăng hngêi, xua mê, ăm phêp kuăn rĕng xo on veăng. Mâu nôu pâ ki ‘nâ mơhé ôh tá vâ ăm kuăn rĕng xo on veăng drêng tá hâi tro hơnăm laga ôh tá ai troăng ki lâi vâ kheăn tối teăm tơdrêng. Drêng hiăng ôh tá teăm, mê môi tuăn tê. Ngoh Vi Văn Khánh, kăn ƀô̆ hnê arak luât cheăm Cổ Linh tối ăm ‘nâi:

‘’Tâng pin mơdât kơtăng ó mê muăn gá kơdê dêi châ kâ hlá pơkeăng. Teăm tơdrêng châ hlo mê chiâng pơlât. Mâu muăn ing mâu phôn râng kŏng, ti tăng plĕng dêi pó, vâ dêi pó. Nôu pâ xuân ôh tá ‘nâi. Ai mâu ngế peăng kơnốu djâ tơmeăm troh hngêi kơdrâi pâ pơkoăng, kơ-êng nôu pâ ôh tá ‘nâi inâi dôh ƀă rêh ối ulâi’’.

Ai môi tơdroăng ki nhên khât, nôkố hên nôu pâ hiăng chôa ‘lâng mơdêk hlê plĕng, mê troh mâu vâi o rĕng châ ‘nâi măng pơlê pơla xua mê pá vâ pơkuâ ăm tâi tâng rơpŏng ƀă hngêi trung. Tiô pôa Hoàng Văn Danh, Kăn hnê ngăn Vi ƀan cheăm Cổ Linh, to lâi hơnăm hdrối hiăng ai ngế klêi kơ’nâi hneăng pơtê Têt, troh 5 ngế muăn hok tro râ má péa dêi cheăm lôi pơtê hriâm xo on veăng.

‘’Mâu roh xo on veăng tá hâi tro hơnăm châ 60 -70% cho hok tro dế hriâm a hngêi trung. Troăng ki tro má môi bu ai tơdroăng mơhnhôk pơtâng tối tê. Pơ’lêh hlê plĕng dêi mâu muăn mê nếo châ tơ-ƀrê. Nôkố mâu rơpŏng ôh tá chiâng vâ pơkuâ tâi. Xiâm kối cho tơdroăng hnê dêi nôu pâ ƀă hngêi trung. Tâi tâng pin thế veăng hnê tối’’.

Tơdroăng xo on veăng tá hâi tro hơnăm ƀă ối achê hdroâng hdrê môi mơheăm chá xuân u ối ai tung vâi krâ hdroâng kuăn ngo, pro chiâng tơdjâk ‘mêi hên ƀă rêm ngế krê, rơpŏng ƀă pơlê pơla. Tơdroăng xo on veăng tá hâi tro hơnăm ƀă ối achê hdroâng hdrê môi mơheăm chá cho môi tung mâu xiâm kối pro tâk hên vâi hdrêng hrế krĭn, tâk hên hlâ a vâi hdrêng pá kơdâm 1 hơnăm ƀă pá kơdâm 5 hơnăm, tâk hên hlâ a mơngế nôu tơdjâk troh mơ-êa.

Ki rơhêng vâ tối ƀă mâu khu on veăng xo dêi pó ối achê hdroâng hdrê môi mơheăm chá, mâu vâi hdrêng kot mâ tơ’lêi chó lơ ai mâu pơreăng ki tá tú môi tiah ôh tá kơnó mơngiơk, xâk châ rơbông, kéa môi tiah kéa ká, ki má lối cho pơreăng hê mơheăm ki ai xêh sap ing kot mâ Thalassemia.

Tơdroăng xo on veăng tá hâi tro hơnăm ƀă ối achê hdroâng hdrê môi mơheăm chá pro ki dâi lĕm pơ’leăng mâ mơngế kơdroh, kơdroh hdrê, tơdjâk troh mơngế pêi cheăng, pro tơdjâk troh tơdroăng mơnhông mơdêk dêi pơlê pơla, tơdrêng amê cho xiâm kối chiâng kơtiê kơklêa, ôh tá châ hriâm. Kố cho môi tung mâu tơdroăng ki mơdât ƀă tơdroăng mơnhông mơdêk cheăng kâ – rêh ối pơlê pơla krá tơniăn a kơpong hdroâng kuăn ngo.

A Sa Ly tơplôu ƀă tơbleăng